Šestomiljaš čuva carstvo

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete

Ilustrovao Dragan Maksimović

Proročanstvo je najavljivalo da će se četvrti zid pokazati kao poslednja i najveća prepreka neprijateljima Grčke. Oni će biti odbijeni i poraženi kada, kako se naivno verovalo, „bor padne na zemlju i kada iz njega izbije krv”.

Kineski zid, jedan od najvećih utvrda u svetu, počeo je da se gradi u 3. veku pre naše ere, a sa povremenim prekidima i rušenjima podizan je sve do 17. veka. Prvobitna namena ovog građevinskog poduhvata, koji i danas ostavlja dubok utisak na sve posetioce, bila je da zaštiti Kinu od navale Huna i mandžurskih Tatara. Kineski zid je dug oko 2500 kilometara, visok 16 metara, pri osnovi širok je oko 8 metara, a na gornjem delu 5 metara. Smatra se da je to jedina građevina na planeti Zemlji koja se može videti iz svemira.

Slične odbrambene bedeme, istina ne tako veličanstvene i dugačke kao Kineski zid, podizale su i druge civilizacije kako bi zaštitile neke svoje oblasti i gradove. Tako je u Rimskom carstvu bio poznat čuveni Hadrijanov bedem (Vallum Hadriani) u Britaniji, podignut kako bi se sprečili upadi varvarskih plemena sa severa. Rimski imperator Hadrijan (117–138) pojavio se na britanskom ostrvu 122. godine i u njegovom prisustvu počelo je građenje zida od obale Severnog mora do Atlantskog okeana. Glavni deo radova završen je već 128. godine, ali je bedem kasnije doziđivan i ojačavan. Ovaj zid, koji se u dužini od osamdeset rimskih milja protezao od mesta Solvej Fort do Njukasla, na mestu gde je britansko poluostrvo najuže, ubedljivo je svedočio ne samo o sposobnosti i snazi rimske inženjerije nego i o ogromnim razmerama moći Rimskog carstva.

I u Vizantiji je bilo sličnih poduhvata, a najpoznatija su dva: Dugi zid i Heksamilion. Osim njih bilo je i drugih ali skromnijih dimenzija i manjeg značaja.

Dugi zid

Dugi zid (grčki: Makron Teihos), koji je u sačuvanim izvorima nosio i naziv Dugi zidovi, dakle u množini, ili, kako ga naziva vizantijski kaluđer i hroničar Teofan, koji početkom druge decenije 9. stoleća piše svoje delo, Zid cara Anastasija, bio je sistem utvrđenja koji je podignut zapadno od Carigrada. Drevni izvori unekoliko su nesaglasni koliko je bio udaljen od vizantijske prestonice. Dok Prokopije, istoričar epohe imperatora Justinijana I Velikog (527–565), beleži da je Dugi zid bio udaljen od Carigrada dva dana puta, dotle Ibn Hordadbeh (oko 825 do oko 912), arabljanski geograf persijskog porekla, navodi četiri dana puta. Kako bilo, ostaci ovog dugačkog bedema nalaze se na oko šezdeset pet kilometara od Konstantinopolja i protežu se od morske obale nedaleko od grada Selimvrije na tračkoj obali Mramornog mora do južnih obala Crnog mora.

Istraživači koji su se bavili ostacima ovog odbrambenog sistema smatraju da je Dugi zid bio dugačak četrdeset pet kilometara. Južni deo ovog visokog bedema, koji je trebalo da štiti prilaze vizantijskoj prestonici, nije odoleo zubu vremena i gotovo da je nestao s lica zemlje, ali su njegov središnji i severni deo u prilično dobrom stanju. Na osnovu sačuvanih ostataka može se doći do podataka da je Dugi zid bio debeo 3,30 metara, dok se njegova visina procenjuje na oko pet metara. Bio je napravljen od tvrdog, ružičastog maltera s komadićima cigle u tehnici koja se primetno razlikovala od one korišćene u izgradnji carigradskih zidina u 5. veku.

Bedem je imao kule, pravougaone i mnogougaone, kao i utvrđenja s kapijama i spoljašnjim rovovima. Kule su bile gušće postavljene u južnim nego u središnjim i severnim delovima bedema, a razlog za takav raspored proisticao je iz najmanje dve okolnosti. Na južnoj strani nalazio se čuveni put Via Egnatia, saobraćajnica koja je, preko Soluna, povezivala Carigrad sa Dračem, najvažnijom vizantijskom lukom na Jadranu. Uz to, zemljište uz južni deo Dugog zida bilo je podesnije za kretanje vojske prema Carigradu. S druge strane, predeo uz središnji i severni deo Dugog zida bio je brdovitiji i prekriven rastinjem koje je u velikoj meri otežavalo prilaz. Otuda je bilo i lakše braniti taj deo velikog zida. Datum izgradnje Dugog zida unekoliko je sporan. Dok neki istraživači smatraju da ga je podigao car Anastasije I (491–518), drugi su skloni da veruju kako je gradnja počela znatno ranije, već posle 447. godine. Međutim, podignuti bedemi stradali su u razornom zemljotresu iz 478. godine, a obnovio ih je imperator Anastasije I između 495. i 505. godine. Dugi zid nije ispunio nade i očekivanja onih koji su ga podigli. Jedan od osnovnih razloga njegove nedovoljne delotvornosti bila je velika dužina koja je za pravovremenu i sigurnu odbranu zahtevala veliki broj vojnika. Zbog toga se dešavalo da su ga u više navrata, počev od 559. godine, napadači jednostavno probili. Tako, na primer, Dugi zid nije bio nikakva prepreka za Avare i Slovene kada su u leto 626. godine došli pred Carigrad i neuspešno opseli vizantijsku prestonicu. Kasnija povest ovog velikog odbrambenog sistema, naročito posle 7. veka, u velikoj meri ostala je zamagljena.

Prema uvodu u novelu broj 26, carsku naredbu Justinijana I, vidi se da su postojala dva vikara Dugog zida, dvojica, državnih službenika koji su se starali o ovom odbrambenom bedemu. Jedan je bio predviđen za vojne poslove, a drugi za civilnu administraciju. U kasnijim stolećima komandant odgovoran za odbranu bedema zvao se „šef” zidina (komes ton teicheon). Zanimljivo je napomenuti da su u Prvom balkanskom ratu bugarski odredi u jesen 1912. godine pobedonosno krenuli prema Carigradu i zaustavili su se na šezdeset kilometara ispred Istanbula, što znači da su prošli i ostatke Dugog zida. Kretali su se istim putem kao i njihovi daleki preci mnogo stoleća ranije. Međutim, zbog bolesti u bugarskoj vojsci i odnosa sa saveznicima, Srbima i Grcima, napredovanje je zaustavljeno i sklopljeno je primirje. Dvojica bugarskih arheologa, B. Filov i P. Oreškov, prateći ofanzivu svojih sunarodnika, iskoristili su jedinstvenu priliku da na licu mesta počnu proučavanja uglavnom trošnih ostataka Dugog zida. U decenijama koje su usledile, sve do našeg vremena, više naučnika pisalo je o Dugom zidu, a neki su i neposredno učestvovali u arheološkim istraživanjima ovog zanimljivog odbrambenog bedema. Inače, termin Dugi zid korišćen je i za neke druge bedeme u Vizantijskom carstvu: za onaj uz grad Hersones u Trakiji, kao i za takozvani limes Tauricus na Krimu.

Heksamilion

Osim Dugog zida, Vizantinci su sagradili još jedan sličan odbrambeni bedem. Reč je o takozvanom Heksamilionu koji se nalazio na Istmosu, mestu gde se dodiruju tlo poluostrva Peloponeza i srednje Grčke. Reč je o dugačkom bedemu koji se pružao između Saronskog i Korintskog zaliva i koji je trebalo da brani poluostrvo od napada neprijatelja sa severa. Inače, grčka reč heksamilion u prevodu znači „šestmiljaš”, odnosno „zid od šest milja”. U antičkoj istoriji je u raznim vremenima dolazilo do napada na Peloponez. Zna se da je grad Korint bio utvrđen još u drevna vremena, pre čuvene najezde persijskog vladara Kserksa 480. godine pre naše ere. Ipak, namera da se na Istmosu napravi bedem koji bi štitio poluostrvo Peloponez nastala je tek u 3. veku tokom velike krize u Rimskom carstvu. Bilo je to razdoblje vladavine vojničkih careva, vreme jedne od najvećih ekonomskih kriza u svetskoj istoriji, doba velike anarhije, nesigurno i smutno. Ipak, tek su razaranja koja su počinile trupe germanskog vođe Alariha krajem 4. veka, kada je on gotovo gospodario znatnim delovima Balkanskog poluostrva, na poseban način oživela nekadašnje planove. Poznato je da je ovaj ratoborni i daroviti varvarin posle napuštanja Balkana i odlaska na Zapad 410. godine zauzeo Rim. Njegov veličanstven ulazak u Večni grad snažno je odjeknuo, pa je kao jednu od posledica imao i u izgradnji novih, moćnijih bedema u Carigradu. Žitelji „novog” Rima svakako su želeli da izbegnu sudbinu „starog”, pa je car Teodosije II (408–450. godine 413. podigao nove bedeme oko prestonice. Otprilike u to vreme, u prvim godinama druge decenije 5. stoleća, kada su podizani carigradski bedemi Teodosija II, otpočela je i izgradnja zida na Peloponezu. Zid je bio debljine deset rimskih stopa, odnosno oko tri metra, a visok približno osam metara. Bedem je imao kule prvobitno pravougaonog oblika. Velika tvrđava bila je smeštena nadomak nekadašnjeg Posejdonovog svetilišta na Istmosu. Tokom vremena Heksamilion je očigledno dospeo u prilično loše stanje, pa ga je u 6. veku obnovio Justinijan I. Ovaj bedem trebalo je da brani Peloponez u vreme najezde Slovena, ali izgleda da nije bio delotvoran jer su oni prošli Istmos i naselili delove poluostrva. Štaviše, sa Peloponeza su na svojim plovilima dospeli čak i na ostrvo Krit. Vizantijski istoričar Nikita Honijat beleži da Istmos nije bio dobro branjen prilikom dolaska krstaša 1205. godine. Heksamiliion je najburniju istoriju doživeo u 15. veku. Najpre ga je vizantijski car Manojlo II Paleolog (1391–1425) ponovo izgradio 1415. godine, pa je sledećih pola stoleća služio kao odbrambeni pojas prema Peloponezu, odnosno Moreji, kako se poluostrvo često nazivalo u poznom srednjem veku. Taj bedem, koji se u dužini između sedam i osam kilometara protezao od Korintskog do Saronskog zaliva, prema jednom izvoru imao je sto pedeset tri kule. Drugi izvor, međutim, navodi sto trideset manjih i devet velikih kula, kao i tvrđave na oba kraja bedema i svojevrsni zamak na mestu Justinijanove utvrde na Istmosu.

Pod budnim okom cara Manojla II Paleologa, Heksamilion je završen u roku od samo dvadeset pet dana, od aprila do maja 1415. godine. Bio je to građevinski poduhvat dostojan divljenja koji je kod mnogih savremenika izazvao veliko oduševljenje. Pod veoma snažnim utiskom bili su i Venecijanci, ali im to nije smetalo da ljubazno i suzdržano odbiju da učestvuju u troškovima za njegovu izgradnju. Otuda je finansijski teret pao na iscrpljeno Vizantijsko carstvo. Rashodi su zbilja bili toliko veliki da su mnogi žitelji i zemljoposednici radije izabrali bekstvo na mletačku teritoriju nego mogućnost da ostanu kao najamni radnici ili da osiromaše usled velikih poreza. Štaviše, bilo je i onih koji su se otvoreno pobunili, ali su takvi primorani na poslušnost. Izgradnju Heksamiliona pratio je i nastanak čitavog niza neobičnih proročanstava za koje se verovalo da ih je izrekla čuvena Pitija u Delfima, u vreme persijskog napada na Grčku koji je predvodio Kserks. Prvi koji je zabeležio ova predskazanja bio je italijanski humanista i putnik Ćirijako iz Ankone. Proročanstva kazuju o četiri zida na Korintskom zalivu, od kojih će tri pasti pod naletima neprijateljskih odreda, a samo će četvrti odoleti i pokazati se neosvojivim za nasrtljive strane vojske. Prva tri zida, kako se moglo tumačiti posle svega što se dogodilo, ticala su se ranijih pokušaja sa izgradnjom ili obnovom Heksamiliona. Proročanstvo je najavljivalo da će se četvrti zid pokazati kao poslednja i najveća prepreka neprijateljima Grčke. Oni će biti odbijeni i poraženi kada, kako se naivno verovalo, „bor padne na zemlju i kada iz njega izbije krv”. Upravo će graditelj četvrtog zida biti rođen pod srećnom zvezdom. Premda nisu pominjana nikakva imena, bilo je očigledno da se misli na tadašnjeg despota i vizantijskog namesnika na Peloponezu, a kasnijeg cara Konstantina XI Dragaša Paleologa (1449–1453). Kao i mnoga druga, ovo proročanstvo, koje je bilo izraz dirljive i očito neutemeljene vere u budućnost, pokazalo se kao tužna zabluda. Kao što je već rečeno, Heksamilion su najpre probili Sloveni a kasnije i Turci, a onda ga je, po četvrti put, 1444. godine gradio despot Konstantin Paleolog. Završetak ove izgradnje probudio je novu nadu, pa je čak i Visarion, nekadašnji mitropolit Nikeje a tada papski kardinal, udobno smešten u Rimu, uputio Konstantinu dugačko pismo sa optimističkim čestitkama. U završetku bedema znameniti duhovnik video je samo sjajni početak obnove helenskog duha na Peloponezu. Kolika je to bila utopija pokazalo se vrlo brzo. Uprkos poletnoj i junačkoj odbrani vizantijskih branilaca, osmanlijski odredi sultana Murata II (1421–1451) zaposeli su bedem na Istmosu 10. decembra 1446. godine. Na taj način učinili su ništavnim proročanstvo koje je grejalo poslednje nade Vizantinaca i nedvosmisleno im stavili do znanja da nemaju čemu da se nadaju. Istina, Venecijanci su kasnije, 1462. godine, obnovili Heksamilion ali to više nije bilo toliko važno jer su Osmanlije, predvođene novim sultanom Mehmedom II Osvajačem (1451–1481) u međuvremenu, 1460. godine, osvojili vizantijske oblasti na Peloponezu