Rimski običaj da svako ima tri imena u Vizantiji se nije održao. Što se tiče imena u Vizantijskom carstvu, može se napraviti gruba podela u tri grupe: porodična (patronimici), krštena i monaška imena.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete


Kod starih Rimljana imena su doživljavala različite promene. U vreme kraljeva i rane republike, sastojala su se od dva, a docnije od tri i više delova. U početku su postojali samo lično ime i ime roda, a vremenom se pojavio i nadimak koji je označavao granu roda ili se ticao samo datog lica.Uzmimo, na primer, Publija Kornelija Scipiona Afrikanca Starijeg, čuvenog vojskovođu i pobednika nad Hanibalom u bici kod Zame 202. godine pre naše ere. U njegovom slučaju Publije je lično ime, Kornelije ime roda, Scipion nadimak koji se tiče grane roda, Afrikanac je počasni nadimak, a pridev Stariji da bi se razlikovao od Publija Kornelija Scipiona Emilijana Afrikanca Mlađeg. Ili, primer čuvenog besednika Marka Tulija Cicerona. Njegovo lično ime je Marko, ime roda Tulije, dok je Ciceron nadimak koji, prema grčkom piscu Plutarhu, dolazi od reči cicer što znači grašak jer je neki njegov predak na vrhu nosa imao malu bradavicu koja je podsećala na zrno graška i po tome je dobio nadimak.

U kasnorimskom razdoblju drevni način prihvatanja imena po rodu, na primer Elije ili Flavije, održao se još izvesno vreme. Ovaj običaj kritikovali su hrišćanski pisci. Tako je Jovan Hrizostom (Zlatousti), veliki crkveni otac i carigradski patrijarh (398–404), savetovao hrišćanima da svojoj deci ne daju imena predaka, nego svetaca. Jedno istraživanje pokazalo je da, sa izuzetkom nekih delova Afrike, imena rodova nestaju posle 4. veka.

U prvim stolećima postojanja Vizantije prevladavalo je samo lično ime i trebalo je da protekne dosta vremena dok se nije prihvatio običaj da se uz ime stavi i prezime. Pripadnici viših slojeva vizantijskog društva od 8. veka počinju da dodaju prezimena, što govori i o nastanku prvih velikaških porodica, a seljaci tek od 10. ili 11. veka. Tako porodičnih imena nema u Teofanovoj hronici, izvoru koji je naročito važan za 7. i 8. vek. Ona su veoma retka i za pečate u razdoblju od 8. do 10. stoleća. Porodica Melisena pominje se sredinom 8. veka, a nekoliko plemićkih rodova, kao što su na primer Skliri i Duke, u 9. stoleću. Prvi vizantijski car koji je nosio prezime bio je Mihailo I Rangabe (811–813). Prema nekim tumačenjima, reč je o prezimenu slovenskog porekla koje u prevodu znači „silnoruki”. Međutim, kao tipična pojava, prezimena se masovno javljaju uglavnom tek posle 1000. godine.

Dok su prevladavala samo lična imena, među plemstvom pojedinac se iz mnoštva gde su svi imali slična imena izdvajao zahvaljujući dostojanstvu koje je nosio. Upravo je titula bila jasan i nedvosmislen simbol društvenog položaja. Bilo je uobičajeno da u pisanim dokumentima dostojanstvo stoji ispred imena, iza koga dolazi i državni položaj na kome se navedena ličnost nalazila. Tako se u izvorima može sresti patrikije Lav ili Lav, patrikije, strateg teme Anatolika (tj. namesnik oblasti Anatolik u Maloj Aziji). Gotovo nikad se nije događalo da se državni položaj navede ispred dostojanstva nekog velikodostojnika.

Ime mi je osobina

Oni koji nisu mogli da se podiče nekom titulom, uz svoje ime najčešće su dodavali odrednice koje su se ticale porodičnih veza: Lav, Georgijev sin, ili Mihailo, Konstantinov brat. Kad je lepši pol u pitanju, može se primetiti svojevrsna neravnopravnost: udate žene više nisu imale svoje ime, već se o njima govorilo kao o ženi ili udovici tog i tog. Neophodno je naglasiti da je za seljake i, uopšte, niže slojeve ovakvo porodično određivanje pojedinca dugo bilo i jedino koje su imali na raspolaganju. Tek će pojava nadimaka koji su u korenu imali nazive zanata uneti promene u označavanju ličnosti neznatnog porekla.

U vreme kad su se pojavila, prezimena su često nastajala od naziva oblasti iz koje je neko poticao. Ukoliko u izvorima pročitamo da je izvesni Lav Rodije u 10. veku kupio radnju u Carigradu, treba da znamo da mu je porodica najverovatnije bila poreklom sa ostrva Rodosa. Sudija i istoričar Mihailo Atalijat koji je živeo u 11. veku, bio je poreklom iz primorskog maloazijskog grada Atalije (današnje čuveno tursko letovalište Antalija). Međutim, uporedo s porastom ugleda i uticaja pojedinih plemićkih porodica, njihovi članovi su uz lično ime sve češće dodavali i porodično, što je sistem umnogome sličan današnjem. Podudarnost u razvoju porodičnih imena u Vizantiji i na zapadu zanimljiva je i stoga što zapravo pokazuje „evropsku” osobenost vizantijskog društva uprkos istočnjačkim uticajima.

Tokom vremena u Vizantiji je rastao broj plemićkih porodica koje su sve više stupale u međusobne rodbinske veze, stvarajući tako savez najuglednijih rodova. To je naročito došlo do izražaja u vreme vladavine dinastije Komnina (1081–1185) kad je oko carskog doma stvoren čitav jedan porodični klan. U svakom slučaju, u kasnovizantijsko vreme prezimena su sve više dobijala na značaju.

Nije bila nepoznata ni pojava „složenih” prezimena koja su se sastojala od niza slavnih patronima. Vladar epirske države Teodor I Anđeo (1215–1230) gordo se nazivao Teodor Anđeo Duka Komnin. Podsetimo se da su Duke bili prva vizantijska dinastija (1059–1067, 1071–1078) koja je imala prezime. Prvi iz porodice Paleologa, poslednje vizantijske dinastije (1259–1453), slavodobitno su se potpisivali kao Duke Komnini Anđeli Paleolozi, stavljajući do znanja da su bili u rodbinskim vezama sa sva tri prethodna carska roda.

Važno je naglasiti da nasleđivanje porodičnih imena nije bilo nikad strogo određeno, što znači da su deca mogla da nose majčino prezime, ili prezime babe po majci. Irina Dukena, kćerka cara Aleksija I Komnina (1081–1118) i Irine Duke, nosila je majčino prezime. Jovan Duka i Irina Dukena, deca učene princeze Ane Komnine, kćerke Aleksija I, i državnika i pisca Nićifora Vrijenija, nosila su prezime Duka po babi po majci, Irini. Nikola Kavasilas, pisac i bogoslov 14. veka, uzeo je prezime po majci, sestri čuvenog teologa Nila Kavasilasa koji je bio mitropolit Soluna (1361–1363). Moglo se dogoditi čak i to da su u pojedinim plemićkim rodovima rođena braća nosila različita prezimena. Tako je, kao što smo pomenuli, jedan sin Ane Komnine i Nićifora Vrijenija bio Jovan Duka, dok je njegov stariji brat bio Aleksije Komnin.

Porodična imena pripadnika vladajuće klase iz 11. i 12. veka mogu se podeliti u dve grupe, na predstavnike vojnog i civilnog plemstva. Prezimena vojnog plemstva često vuku koren od relativno nepoznatih toponima – imena sela ili tvrđava – u Maloj Aziji ili Siriji (Votanijati, Arvandini, Dalaseni, Dokijani itd.), dok se među civilnim plemstvom mogu sresti ona koja potiču od profesija (Pantehni – majstori za sve), od naziva pojedinih četvrti u Carigradu (Akropoliti, Makremvoliti, Vlaherniti), provincijskih gradova (Honijati, Kantakuzini) ili manastira (Manuiliti).

U vizantijskim izvorima sačuvani su podaci o nekoliko stotina prezimena, a veoma je zanimljiva njihova etimologija. Tako jedna velika grupa prezimena naglašava pozitivne osobine ljudi kao što su Ain (onaj koji ne pije vino), Kaloit (dobrih osobina), Panaret (onaj koji je ovladao svim vrlinama) ili Irinik (miran, tih), dok neka označavaju fizičke ljudske osobine ili delove tela, a mogu biti i podsmešljiva kao što su Zgur (kovrdžav, kudrav, grgurav), Murzufl (onaj koji ima nakostrešene i spojene obrve), Spanopul (bezbradi), Pigonit (podbradak), Makrohir (dugoruk), Mavropod (crnonog), Stravoroman (krivi Roman) ili Kondostefan (kratak, odnosno mali Stefan). Pojedina prezimena veoma su podrugljiva: Stravomit (krivonos), Lalakon (brbljivac, galamdžija, drekavac), Kamatir (onaj koji teško ili silno radi, tegleći vo), Mavrozom (crna čorba). Poneka prezimena, na primer Diogen, imaju antičke korene.

Omiljeni Konstantin

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete


U Vizantiji veliki broj prezimena nastao je od pojedinih zanimanja: Kritopuli (sinovi sudija), Metriti (oni koji mere), Ambeli (vinogradari), Apotiri (trgovci sirom), Zonare (onaj koji izrađuje pojaseve), Kampanariji (oni koji izlivaju zvona), Metaksi (tkači svile), Kerulariji (oni koji prave sveće, voskari), Paleolozi (antikvari, trgovci starinama).

U Vizantijskom carstvu je izbor ličnog imena uvek imao veliki značaj. Ime prvog vladara – Konstantin – bilo je veoma često. Nosilo ga je jedanaest careva. Devetorica su nosila ime Mihailo, osmorica Jovan, šestorica Lav, petorica Aleksije, četvorica Roman, četvorica Andronik i tako dalje. U ranovizantijskom razdoblju neki carevi su u vreme krunisanja promenili imena, kao što je, na primer, Artemije koji je postao car Anastasije II (713–715). Neobičan je i slučaj cara Zenona koji je u dva maha (474–475, 476–491) sedeo na vizantijskom prestolu. On je bio vođa plemena Isavrijanaca iz Male Azije, a na poziv cara Lava I (457–474) koji je želeo da suzbije germanski uticaj u prestonici, došao je u Carigrad, oženio se najstarijom carevom kćerkom i dotadašnje rogobatno ime Tarasikodisa zamenio grčkim Zenon. Na drugoj strani, imena Georgije i Dimitrije nisu bila „vladarska” i više su mogla da se sretnu u običnom narodu, ali i kod uglednih velikodostojnika i intelektualaca (Georgije Manijakis, Georgije Akropolit, Georgije Pahimer, Dimitrije Kidon, Dimitrije Paleolog). U dokumentima svetogorskog manastira Velike Lavre svetog Atanasija za razdoblje od 13. do 15. veka, najčešća imena bila su Jovan, Georgije i Dimitrije. Roditelji su svojoj deci ponekad birali ime i pod uticajem neobičnih okolnosti koje su pratile njihovo rođenje. Tako su se jedan trgovac i njegova žena, koji su dugo bili u braku ali nisu mogli da dobiju decu, neprestano molili Leontiju Jerusalimskom da im pomogne. Naposletku su dobili devojčicu koju su iz zahvalnosti a i kako bi time potvrdili da je Leontije zaštitnik njihovog deteta, nazvali Leonto. U vreme ikonoborstva, kad je osuđivano poštovanje ikona i svetaca, mnoge plemićke porodice svojim kćerkama davale su imena cveća. U nekim vizantijskim porodicama određena lična imena bila su veoma često zastupljena. Tako je kod roda Kondostefana omiljeno ime bilo Stefan, u dinastiji Komnina Aleksije, dok su među muškim članovima porodice Vurcis prevladavali oni koji su nosili ime Mihailo.

Nije uvek moguće povući liniju između krštenog i porodičnog imena jer su se neka imena, kako strana tako i domaća, preobrazila u porodična (Roger, Rogerije). U 4. veku stara imena još su bila mnogobrojna, pa se među najomiljenijim imenima kod onovremenog istoričara Amijana Marcelina pominju Klaudije, Florencije, Sever, Julijan, Marcel, Maurus, Maksim i Salustije. U to vreme samo se jedno ime – Evsevije – moglo smatrati hrišćanskim. Stanje se promenilo do vremena Prokopija iz Cezareje, istoričara 6. veka, kod koga su najviše zastupljena imena Jovan, Teodor, Pavle, Teodosije, Petar, Leontije i Aleksandar.

Žensko slovo „omega”

U ranovizantijskom razdoblju krštena imena bila su prvenstveno biblijskog porekla ili su naglašavala pobožnost ili druge vrline – naročito Evsevije (blagočastivi, pobožni), ali i Akakije (nezao, dobar, nezlobivi), Eufemija (na dobrom glasu, dostojna hvale) ili Teodor (božji dar). Međutim, u stolećima koja su sledila retko koje biblijsko ime ili ime po vrlini iz prethodnog razdoblja ostalo je omiljeno. Izuzeci su Jovan i Teodor, dok su imena Evsevije, Pavle i Petar izgubila popularnost. S druge strane, imena ostalih apostola kao što su Luka, Andrija, Petej ili Toma nikada nisu ni bila naročito raširena među Vizantincima.

Proučavanje ženskih imena i donošenje zaključaka otežano je činjenicom da je u izvorima o njima sačuvano znatno manje podataka nego o muškarcima. Ime Marija postalo je najomiljenije verovatno posle 9. veka. U kasnijim stolećima bilo je moderno ime Kali, a takođe i nekoliko ženskih imena koja su se završavala slovom „omega”, kao što su Joano, Leonto ili Teofano.

Zanimljiva istraživanja mogu se obaviti i u vezi sa imenima i njihovom zastupljenošću u gradskom, odnosno seoskom okruženju. Tako, na primer, u selu Gomat, na poluostrvu Halkidici, oko 1300. godine popisano je 95 domaćinstava samo parika (zavisnih seljaka) svetogorskog manastira Velike Lavre svetog Atanasija i u tom popisu muško ime Jovan javlja se čak 36, a žensko ime Marija 32 puta.

U Vizantiji, ali i u drugim delovima srednjovekovnog sveta, postojao je zanimljiv način za davanje imena novorođenoj deci. On se primenjivao kad je postojala opasnost da novorođenče premine, a smrtnost dece tada nije bila zanemarljiva. Trebalo je da se u odaji gde boravi tek rođeno dete postavi dvanaest slika glavnih apostola, a zatim da se ispred svake slike učvrsti podjednako duga i teška sveća. Sveće su morale istovremeno da se upale i, dok su se sveštenici pojući molili za novorođenče, sačekati da se vidi koja će se poslednja ugasiti. Dete je trebalo da dobije ime upravo po tom apostolu. Na taj način ime je dobila Simonida, kći cara Andronika II Paleologa i kasnija srpska kraljica, supruga kralja Milutina (1282–1321), koja je rođena 1293/1294. godine. Zanimljivo je napomenuti da se ovaj običaj koji kod današnjih ljudi može da izazove različita osećanja, od znatiželje i blagog čuđenja do neverice i otpora praznoverju, u grčkom svetu održao čak do 19. stoleća. Tako Šarl Pukvil, francuski diplomata i putopisac koji je od 1806. do 1816. godine boravio u grčkim zemljama, pominje postojanje drevnog običaja.

Smatra se da se u 9. veku ustalio običaj da primanje monaškog zaveta podrazumeva i promenu svetovnog imena. Onaj ko bi stupao među kaluđere kršteno ime zamenjivao je drugim koje je simbolizovalo njegovo ponovno rođenje. Bilo je uobičajeno da se uzme monaško ime koje počinje istim slovom kao i dotadašnje svetovno. Čuveni Konstantin, jedan od solunske braće i slovenskih apostola, dobio je ime Kiril (Ćirilo). Car Andronik II Paleolog zamonašio se pod imenom Antonije, a Jovan VI Kantakuzin (1347–1354) dobio je ime Joasaf. Ipak, ovo načelo nije bilo obavezno: Konstantin Psel postao je monah Mihailo, odnosno, dobio je ime pod kojim je u vizantologiji poznat kao veliki filozof, istoričar i državnik. Postojala su imena koja su, bar u poznim stolećima vizantijske istorije, bila isključivo monaška: Vartolomej, Gavrilo, Gerasim, Dionisije, Isaija, Teodul, Jakov, Joanikije, Leontije, Makarije, Meletije, Nikodim, Nifon i Sava.

U Vizantijskom carstvu postojao je običaj da inostrane princeze koje su se udavale za vizantijske careve dobiju grčka ili hrišćanska imena. Tako su nemačka princeza Berta od Zulcbaha, prva supruga Manojla I Komnina (1143–1180), italijanska nevesta Jolanta od Monferata, supruga Andronika II Paleologa, i Adelaida od Braunšvajg-Grubenhagena, prva supruga Andronika III Paleologa (1328–1341) dobile ime Irina. Jovana od Savoje, druga supruga Andronika III, dobila je ime Ana.