Sukobi oko preuzimanja prestola i Vukanova vlast

Vladavina Stefana Nemanje se završila njegovim povlačenjem sa vlasti na saboru u Rasu 1196. godine, kada je za svog naslednika odredio srednjeg sina Stefana. Stariji sin Vukan je tom prilikom zaobiđen, mada je, prema tadašnjem shvatanju, imao prednost prilikom nasleđivanja. Ipak, otac mu je ostavio dovoljno zemlje, tražeći od njega da se povinuje mlađem bratu.

Ova odluka je svakako posledica tadašnjeg stanja na Balkanu, pošto se na vizantijskom prestolu u to vreme nalazio njegov tast Aleksije III Anđeo.

Ovako uspostavljenu ravnotežu je neko vreme održavao Nemanjin autoritet, ali se situacija pogoršala vrlo brzo nakon njegove smrti 1199. godine.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete

Prsten kralja Stefana Prvovenčanog.
Sačuvan je uz njegove mošti u Studenici.
Prsten je izrađen od zlata i ukrašen je
ornamentom od filigranskih pletenica.

Usled promene prilika na Balkanu, podrška Vizantije, koja je bila glavni oslonac Stefanove vlasti, sve je manje značila. Pored toga, braća su vladala odvojenim oblastima, u kojima su sprovodili sopstvene politike, što ih je postepeno udaljavalo.

Sukob između braće eskalirao je 1202. godine, kada se Vukan udružio sa ugarskim kraljem Emerikom protiv svog brata. Sredinom te godine, ugarski odredi su ušli u Srbiju i proterali  Stefana. Pomoć ugarskog kralja Vukan je skupo platio – priznao ga je za svog sizerena (odnosno, priznao je ugarsku vlast). Tako je ugarski kralj u svoju kraljevsku titulu uneo i Srbiju, i nju će ugarski kraljevi zadržati sve do 1918. godine.

Stefanov povratak na presto

Položaj Vukana je ugrozio bugarsko-ugarski sukob, kao i napad bugarskog cara Kalojana (1197-1207), koji je u leto 1203. opustošio Srbiju i zarobio mnoge Vukanove podanike.

Mada se povratak Stefana na vlast povezuje sa bugarskim napadom, Vukan je i dalje bio na vlasti. Ipak, on je stvorio povoljne uslove da Stefan započne borbu za povratak prestola.

O samim borbama se ništa ne zna, ali čini se da je građanski rat okončan krajem 1204. ili u toku 1205. i tada je obnovljeno stanje koje je uspostavio Nemanja (status quo ante bellum) – Stefan je ponovo postao veliki župan i vladar države, dok je Vukan vladao udeonom oblašću.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete

Stefan Prvovenčani. Freska iz manastirske
crkve u Mileševi, oko 1234. godine

Prilike u okruženju i krunisanje za kralja

U međuvremenu, dok je u Srbiji trajao građanski rat, došlo je do velikih promena i na Balkanu. Tokom Četvrtog krstaškog pohoda Carigrad je osvojen 1204. godine, i na teritoriji nekadašnjeg carstva obrazovane su nove države. Svestan novih prilika, Stefan je nastojao da se približi zapadu, koristeći rodbinske veze. Tokom  srednjeg veka  brakovi su često sklapani iz političkih razloga, a kako je još ranije raskinuo brak sa Evdokijom, Stefan je sklopio brak sa Anom, unukom mletačkog dužda Enrika Dandola.

Pored povezivanja sa Mletačkom Republikom, koja je imala veliki uticaj, Stefan je nastojao da iskoristi interesovanje papske kurije za prilike na Balkanu, kako bi dobio kraljevsku  krunu. Tako je 1217. godine poslao izaslanike papi Honoriju III, koji mu je izašao u susret i poslao mu je kraljevski venac preko posebnog legata, koji ga je i krunisao u crkvi Svetog Petra i Pavla u Rasu.

Međutim, kasnije političke prilike su nalagale da se krunisanje prikaže kao čin izveden u domaćim uslovima, a činjenica da kruna potiče sa Zapada se morala opovrći. Tako se u Teodosijevom spisu o životu Save javlja nova verzija, po kojoj je Stefan krunisan od strane Save u manastiru Žiči. Ova verzija je danas duboko ukorenjena, premda je izvesno da je kruna potekla iz Rima, i da je krunisanje obavio papski legat.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete

Manastir Žiča

Autokefalnost srpske crkve

Kraljevska titula je Srbiji donela političku nezavisnost, koja je za srednjevekovne državnopravne pojmove bila neodvojiva od crkvene nezavisnosti. Zbog toga je Sava Nemanjić otišao u Nikeju, gde je od tamošnjeg cara i patrijarha izdejstvovao autokefalnost srpske crkve 1219. godine. Tom prilikom Sava je i rukopoložen za arhiepiskopa.

Kraljevski venac dobijen iz Rima je predstavljao značajan ustupak srpskoj državi, ali je išao na štetu susednih država koje su imale aspiracije prema Srbiji.

Tako je ugarski Kralj Andrija II ubrzo nakon krunisanja preduzeo akciju protiv Srbije, ali je opasnost otklonjena zahvaljujući velikoj diplomatskoj veštini srpskog arhiepiskopa Save.

Pitanje nasledstva

Kako je Stefan Prvovenčani svog prvorođenog sina Radoslava odredio još ranije za savladara, a kako je bio oženjen kćerkom epirskog vladara Teodora I Anđela, pitanje naslednika se nije postavljalo nakon njegove iznenadne smrti 1228. godine.