Srbija, zemlja u kojoj je rođeno 17 rimskih imperatora, predstavlja prostor impresivnih vidljivih tragova slavne Rimske Imperije (27 p.n.e. – 476 g.), čiji su vladari uzdigli svoju zavičajnu zemlju do najvišeg nivoa, kako svedoče istorijski izvori i arheološka istraživanja.

U razvoju i širenju velike Rimske Imperije, veliku ulogu imala je reka Dunav, koja je svojom dužinom ujedno i predstavljala granicu imperije. Takva uloga Dunava i njenih pritoka učinila je da su se uz njih gradile veće ili manje pogranične tvrđave i gradovi čiji ostaci danas svedoče o veličanstvenoj imperiji čija arhitektura predstavlja krunu rimske arhitekture.


Mnogi pisci i istraživači su u svojim delima pisali o tragovima rimske kulture na obali Dunava, na kojoj je izrasla najinteresantnija i jedinstvena kulturna celina.

Trajanovu tablu (oko 100 g.n.e.), koja se nalazi na prirodnoj, gotovo vertikalnoj steni, visoko iznad nivoa Dunava, u blizini današnjeg grada Kladova, postavio je rimski imperator Trajan, u vidu komemorativnog natpisa na latinskom jeziku, kao svedočanstvo završenim radovima na izgradnji rimskog vojnog puta kroz klisure Dunava.

Trajanov most (104 – 105. g) u blizini današnjeg Kladova, preko Dunava podigao je car Trajan da bi osvojio Dakiju, današnju Rumuniju, te spada u red najznačajnijih dela rimskog građevinarstva. Nakon rušenja mosta za vreme Trajanovog naslednika Hadrijana ostali su samo ostaci obilnog stuba na našoj obali.

Diana (kraj I veka), u blizini današnjeg Kladova, utvrđenje podignuto na stenovitoj litici obale Dunava, izgrađeno za vreme cara Trajana, predstavlja jedan od najvećih i najočuvanijih rimskih utvrđenja (kastruma) na Dunavu.

Ostaci Viminaciuma (I do XIX vek.n.e), u blizini Smedereva, nekadašnjeg rimskog grada i vojnog logora predstavljaju svetski dragulj i jedan od najznačajnijih arheoloških lokaliteta u jugoistočnoj Evropi. Zahvaljujući atraktivno osmišljenoj prezentaciji ovog arheološkog lokaliteta, omogućena je spoznaja drevnog rimskog grada Viminacijuma, glavnog polisa nekadašnje rimske provincije Gornje Mezije.

Krunu rimske dvorske arhitekture predstavlja arheološko nalazište Gamzigrad – Felix Romuliana (III I IV Vek n.e.), rezidencija rimskog cara Gaja Valerija Maksimijana Galerija. Lociran na visoravni, u blizini grada Zaječara, u dolini reke Timok, po umetničkim dometima mozaika i celokupne arhitekture, predstavlja vrhunsko dostignuće kasne antike, a njegov položaj ukazuje na značaj koji je nekada pridavan ovom prostoru u okviru Rimske imperije. Značajan deo mozaika nalazi se u muzeju u Zaječaru, koji takođe treba posetiti da bi se dobila kompletna slika ovog rimskog lokaliteta.

Niš, rodno mesto velikog rimskog cara Konstantina Velikog (280 -337 g.n.e), prvog rimskog imperatora koji je hrišćanima dao slobodu vere, predstavlja temelje Naissusa, nekadašnje rimske prestonice. Mediana (IV vek.n.e) predgrađe antičkog grada Naissusa, izgrađena je za vreme Konstantina Velikog, kao rezidencija u kojoj su boravili rimski carevi prilikom posete Naisusu. Danas su vidljivi ostaci temelja, mozaika i mermernih figura.

Caričin grad (VI i VII v.n.e), u blizini Leskovca, podignut je u vizantijskoj provinciji Ilirik, u kojoj je rođen car Justinijan. Caričin grad je nekada bio poznat pod imenom Lustiniana Prima, koji je osnovao car Iustinian oko 530 godine. Život u Caričinom gradu trajao je tokom 6. i početkom 7. veka, kada je prekinut slovensko-avarskim razaranjima. Ranija arheološka iskopavanja, otkrila su strukturu utvrđenja, koji je bio sastavljen od akropole, gornjeg i donjeg dela grada, kao i nekoliko javnih objekata uključujući i osam crkava.

Kada je Rimsko carstvo administrativno podeljeno na Istočno i zapadno, prestonica Istočnog carstva postaje današnja Sremska Mitrovica. Sirmium (I – IV vek.n.e), poznat i kao grad cezara i mučenika, jedan je od četiri nekadašnje rimske prestonice na teritoriji Srbije, koji se danas nalazi na teritoriji Sremske Mitrovice. Arheološka istraživanja otkrila su veliki deo starog naselja, a do sada je istraženo 74 lokaliteta. Mozaici, a posebno freske i skulpture otkrivene na području današnje Sremske Mitrovice, imaju visoke umetničke kvalitete i pokazuju da su u Sirmiumu radili prvorazredni dekorateri i umetnici.

Rimski imperatori rodjeni na području današnje Srbije:

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Trajan Decije (Trajan Decius) 249 – 251

Decije Trajan je rođen u selu Budalija (današnji Martinci) u okolini Sirmijuma (Sremska Mitrovica). Imao je blistavu vojničku karijeru i od strane vojske je postavljen na presto nakon što je u bici kod Verone pobedio tadašnjeg cara Filipa Arabljanina. Iako je bio uspešan vojskovođa, protiva varvara nije imao puno sreće. Trajan je prvi rimski car koji je ubijen u nekoj bici i to protiv Gota. Upamćen je kao veliki progonitelj hričćana.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Hostilijan (Gaius Valens Hostilianus Messius Quintus Augustus) 251

Gaj Valens Hostilijan Mesije Kvint (umro 251. godine), bio je rimski car te godine. Vreme njegovog rođenja nije poznato, ali se pretpostavlja da je to bilo posle 230. godine.

Hostilijan se sa svojim dvorom u novembru 251. godine nalazio u Viminacijumu, i tada je bio zaražen kugom. Hostilijan je umro od te bolesti. Bio je prvi car u četrdeset godina koji je umro prirodnom smrću.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Klaudije II Gotski (Claudius II Gothicus) 268 – 270

Klaudije II Gotski vladao je samo dve godine. Ostao je upamćen po tome što je 14. februara 269. godine naredio ubistvo odsecanjem glave, hrišćanskog monaha sv. Valentina. Sv, Valentin se u katoličkoj crkvi slavi kao dan zaljubljenih. Pravoslavna crkva ga slavi 30. juna, ali ga ne dovodi u vezu sa zaljubljenima.

Klaudije II Gotski je umro od kuge 270. godine.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Aurelijan (Aurelian) 270 – 275

Lucije Domicije Aurelijan rođen septembra 214. godine na malom seoskom imanju u okolini Sirmijuma, u Donjoj Panoniji, na tlu današnje Srbije. Iznenada umro 275. godine kod Konstantinopolja u času kada je planirao da ponovo osvoji Mesopotomiju.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Prob (Probus) 276 – 282

Naslednik Aurelija je rođen takođe u okolini Sirmiuma. Za Proba se vezuje početak proizvodnje vina u Srbiji, jer je za vreme njegove vladavine na ovim prostorima prvi put zasađena kvalitetna vinova loza i to na Fruškoj Gori, gde se i danas nalazi jedno od najvažnijih vinogorja u Srbiji. Za više informacija pogledajte vinski put. Vladao je od 276 do 282 godine.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Maksimiljan Herkulije (Maximianus Herculius) 285 – 305, 310

Još jedan u nizu imperatora rođenih u oklini Sirmiuma. Za razliku od svojih prethodnika koji su vladali najviše po nekoliko godina, Herkulije se na prestolu zadržao punih 20. godina. Sa prestola se povukao sam 305. godine, a iza njega je ostala palata Felix Romuliana kod Zaječara.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Konstancije Hlor (Constantius Chlorus) 293 – 306

Gaj Flavije Valerije Konstancije bio je car Zapadnog Rimskog carstva. Otac je Konstantina Velikog i rodonačelnik dinastije koja je vladala carstvom do 363. godine. Rođen je u Dardaniji koja se pruzala od Knjazevca do Velesa. Dardance su starobalkanski narod za koje se veruje da su bili osnivači Troje i njihovi saveznici. Takođe, veruje se da su bili veoma dobri i surovi ratnici. Najveću moć dostigli su tokom III-II veka pre n. e.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Galerije (Galerius) 293 – 311

Galerije je rođen na teritoriji Dakije koja je približno obuhvatala današnju Rumuniju i deo Vojvodine. Dakija je predstavljala opasnos za Rimljane jer su za razliku od drugih varvarskih plemena bili prilično jedinstveni. To je naročito postalo opasno za vreme I veka kada je car Decebal ujedinio sva dačanska plemena i stvorio moćnu državu. Radi invazije na Dakiju, car Trajan podigao je most na Dunavu (Trajanov most). Dakija je posle teških ratova osvojena, ali su se dva veka kasnije zbog stalnih upada varvara, Rimljani povukli preko iz Dakije jer je prirodnu granicu na Dunavu bila mnogo lakše braniti. Da bi varvarima onemogućili prelaz Dunava, tom prilikom srušili su Trajanov most.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Maksimin Daja (Maximinus Daia) 305 – 313

Maksimin Daja ili Gaj Valerije Galerije Maksimin (rođen novembra 270. godine, umro leta 313. godine) bio je rimski car, poznat pod svojim nadimkom Daja, kojeg je poneo iz seljačkog detinjstva. On je bio rođen na istoku današnje Srbije (Šarkamenu kod Negotina), na istoku provincije Gornja Mezija.

Iako je pre njega donet edikt o toleranciji hrišćana, nastavio je sa njihovim progonom. U svom rodnom mestu podigao je palatu i to je jedna od samo 4 carske palate van Rima. Umro je 313. godine.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Flavije Sever (Flavius Severus) 305 – 307

Flavije Valerije Sever (umro septembra 307. godine) bio je car Zapadnog rimskog carstva. Smatra se da je rođen negde u okolini Naisa.

Flavije Valerije Sever je bio vojnik iz neke od balkanskih provincija pre nego što je njegov prijatelj Galerije zatražio da ga Maksimijan imenuje za cezara, zapravo savladara zapadnog dela Rimskog carstva. Tako je on od 305. godine bio mlađi suvladar Konstancija Hlora na Zapadu.

Kada je Konstancije Hlor umro 306. godine, Flavija Valerija Severa je sam Galerije imenovao za avgusta na Zapadu.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Konstantin Veliki (Constantine I the Great) 306 – 337

Iako najveći od svih rimskih careva rođenih na teritoriji Srbije, o mestu rođenja cara Konstantina postoji samo jedan sačuvan zapis koji kaže da je rođen u Naisu (današnji Niš). Rođen je krajem trećeg veka u porodici budućeg cara Konstancija Hlora (tada samo oficira) i majke skromnog porekla.
Vaspitavan je u duhu budućeg vojnika, a hrišćanska načela prenosila mu je majka Jelena, potpuno predana hrišćanskoj veri.

Vrlo rano dobio je titulu avgusta. Postizao je značajne vojne pobede, ali je njegovo najvažnije delo Milanski edikt, kojim je prestao progon hrišćana, a hrišćanstvo postalo priznata religija. Period mira iskoristio je za podizanje Novog Rima – Konstantinopolisa. Vladao je tridesetak godina što je retko koji njegov prethodnik uspeo. Umro je u 64. godini i sahranjen u Crkvi Svetih apostola u Konstantinopolisu. Kontroverza vezana za njegov život je odluka o pogubljenju sina 326.godine zbog sumnje da je učestvovao u zaveri.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Licinije (Licinus) 307 – 324

Bio je rimski car od 307 do 324. godine. Bio je savladar Konstantina Velikog sa kojim je potpisao Milanski edikt ali je kasnije povukao potpis i nastavio sa progonima hrišćana. Nakon što je pokušao da podigne ustanak protiv Konstantina, ubijen je zajedno sa svojim sinom u Solunu.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Konstancije II (Constantius II) 337 – 361

Flavije Julije Konstancije, na srpskom poznat kao Konstancije II, (rođen 7. avgusta, 317. godine, umro novembra 361. godine) bio je rimski car od 337. do 361. godine. Konstancije je bio srednji od trojice sinova Konstantina Velikog i njegove druge žene Fauste. Konstancije je rođen u Sirmijumu i dobio je titulu cezara od oca. Kada je Konstantin Veliki umro 337. godine, Kostancije II je organizovao da se svi potomci njegovog dede, Konstancija Hlora i Flavije Maksimijane Teodore budu pobijeni.

Konstancije se obračunao sa Magnencijem u bitki kod Murse, jedne od najkrvavijih bojeva u čitavoj rimskoj istoriji. Nakon dve godine, 353, Magnencije je izvršio samoubistvo, i Konstancije je onda rešio da se oslobodi svog rođaka Gala. Ipak, nije bio kadar da vodi samostalno sve poslove Carstva, naročito kada su bila u pitanju ratovi i na Istoku i na Zapadu, pa je 355. godine, svog jedinog preostalog rođaka Julijana Otpadnika uzdigao na rang cezara. Ali, vojska u Galiji, izvikala je Julijana za cara. Došlo je do građanskog rata, a Konstancije je umro u blizini Tarsa 3. novembra 361. od groznice.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Vetranion (Vetranio) 350

Za cara se proglasio 350. godine. Vrlo kratko je vladao.

Vetranion je bio iskusni vojnik i oficir. Izgleda da je bio u položaju magister militum. Komandovao je nad trupama u Iliriku i Panoniji. Posle smrti Konstansa, Vetranion se našao u Sirmijumu.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Jovijan (Jovian) 363 -364

Flavije Jovijan (Flavius Iovianus), poznatiji samo kao Jovijan, bio je rimski car svega osam meseci od 26. juna 363. do 17. februara 364. godine. Jovijan je upamćen po neslavnom miru sklopljenim sa persijskim kraljem Šapurom II, ali i kao jedini rimski car rođen u Singidunumu (današnjem Beogradu). Za cara je izabran greškom.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Gracijan (Flavius Gratianus) 375 – 383

Flavijan Gracijan Avgust (rođen 8. april 359. godine – umro 25. avgust 383. godine), poznat kao Gracijan, bio je car Zapadnog rimskog carstva od 375. do 383. godine. Bio je sin Valentinijana I iz braka sa Marinom Severom i bio je rođen u Sirmijumu u Donjoj Panoniji, na tlu današnje Srbije.

Za Gracijanovo doba hrišćansko „pravoverje“ (katoličanstvo/pravoslavlje) je postalo vodeća vera u Carstvu. Pod Ambrozijevim uticajem, Gracijan je zabranio paganske kultove u Rimu i naredio je da se iz rimskog senata ukloni oltar boginje Pobede.

Gosti ne mogu videti slike, molimo Vas da se registrujete ili ulogujete
 Konstancije III (Constantius III) 421

Konstancije III je još jedan car rođen u Naisu. Imao je briljantne vojne pobede, ali je umro posle samo godinu dana provedenih na prestolu. Njegov sin Valentinijan III je poslednji značajniji vladar zapadnog Rimskog carstva.

Samo nekoliko meseci nakon ubistva cara Komoda, ubijen je i njegov naslednik i bivši ugledni general Marka Aurelija - car Pertinaks. Ubistvo su izvršili pripadnici pretorijanske garde, dakle, oni vojnici koji su bili birani i koji su podneli zakletvu da će, ako treba, i svojim životom da štite cara. Pretorijanci su zatim, između više kandidata, na carski presto podigli jednog od najbogatijih rimskih senatora (Didija Julijana), čija se prednost pred ostalim kandidatima uglavnom sastojala u činjenici da je vojnicima ponudio najveću nagradu ukoliko bude izabran na presto. Izbor je odmah potvrdio već odavno politički beznačajni i carevima i vojsci pokorni Senat. No, taj izbor imao je i jednu krupnu manjkavost. Pretorijanci su, naime, zaboravili da u postupku biranja novog cara zapitaju i ostale svoje kolege, odnosno druge rimske legije od kojih se većina nalazila po prostranim granicama carstva i koji, izgleda, nisu mogli da računaju na novčanu nagradu koju je car obećao svojim gardistima. I čim se vest o događajima u Rimu proširila po carstvu, pojavilo se ne manje od još tri kandidata za purpur: jednog su izglasale legije u Britaniji, drugog legije u Siriji, a trećeg - Septimija Severa - Podunavske legije. U tim dramatičnim danima aprila 194. godine, u godini „četiri cara”, pokazalo se zašto je položaj guvernera Donje Panonije bila značajna strateška prednost za svakog kome bi se učinilo da je dobar kandidat za vladara. Prvo, zato što je uz Dunav bilo najviše legija koje su, doduše, imale zadatak da štite granice carstva od spoljnog neprijatelja, ali su mogle da posluže i za unutrašnju potrebu. Septimije Sever je tako u svom pohodu na Rim okupio 15 legija, u čemu mu je, pored omiljenosti, pomogla i činjenica da je njegov rođeni brat bio guverner susedne provincije - Gornje Mezije (koja je najvećim delom bila na prostoru današnje Srbije). Drugo, jer su podunavske trupe najvećim delom činili vojnici ilirskog, odnosno tračkog i tribalskog porekla koji su u to doba smatrani najžešćim ratnicima i najlojalnijim vojnicima rimske vojske. U to vreme su i careve i vojnike uglavnom davale nekadašnje pokorene provincije. I najzad, Panonija je nekako imala središnji položaj prema zapadu i istoku carstva i bila je relativno blizu prestonice.

Još u prvim decenijama principata (I vek) legije iz Panonije imale su značajnu ulogu u borbama oko carske vlasti. Tako su, u borbama nakon Neronove smrti, panonske i mezijske trupe kod Bedrijaka u Italiji porazile germanske legije, a zatim na juriš zauzele Rim i proglasile za cara Vespazijana. To je bilo prvi put da je vojska iz Ilirije na presto postavila svog pretendenta. Trebalo je tako nešto više od četrdeset dana usiljenog marša da se panonske legije Septimija Severa pojave pred vratima Rima. Dok je Sever u Rimu primao počasti oduševljenog naroda i senatskih ulizica, njegovi suparnici u Britaniji i Siriji nisu ni pomerili svoje vojske. Nekadašnju pretorijansku gardu, koja je zbog izdaje cara Pertinaksa bila raspuštena, već je zamenila nova, još mnogo veća jedinica podunavskih legionara. A onda je došao na red i rat s pretendentima sa istoka i sa zapada. Jedna od prvih Severovih odluka bila je da vojnicima povisi plate i više od dva puta. Za manje od dve godine od onog aprilskog jutra, nekadašnji panonski guverner bio je neograničeni gospodar Rimskog carstva kojim će vladati čitavih 18 godina, često surovo, ali uglavnom dosta mudro - sve do 211. godine. Iza sebe će ostaviti mnoge nove građevine, kao i novu vladajuću dinastiju - kuću Severa.

Novi imperator obilazio je dva puta dunavski limes - 196. i 202. godine. Prilikom prvog boravka, Sever je u Viminacijumu, na Dunavu, proglasio svog sina Basijana za cezara, promenivši mu ime u Anonin kako bi svoju porodicu makar retroaktivno povezao s ranijim imperatorima. Na planini Rudnik, u Srbiji, na mestu gde je nekada postojao stari rimski rudnik s naseljem i hramom posvećenim majci Zemlji, i danas se na jednom kamenu mogu pročitati sledeće reči: „Avgust, cezar, Lucije Septimije Sever, nepobedivi, uzvišeni, obnovio je ovaj hram majke Zemlje, uz pomoć Kasija Ligurđana, carskog predstavnika i na zahtev kolonista Publija Fundanija i Publija Elija Mukanija.”

Vreme podunavskih careva

Vladavina Septemija Severa bila je samo razdoblje privremenog stišavanja krize, tišina pred buru. Njegovi naslednici imali su manje sreće i još manje sposobnosti za vlast od njihovog uglednog pretka i osnivača dinastije. Tako se desilo da kuća Severa ne opstane dugo na vlasti. Gotovo da se ponovio, samo malo drugačije, slučaj Marka Aurelija i njegovog sina naslednika. Počelo je tako što je mlađeg Severovog sina u majčinom naručju ubio njegov stariji brat Karakala koji je i sam stradao od zavereničkog mača, da bi nedugo zatim i zaverenik, koji je kratkotrajno postao car, na isti način završio život. Nakon nestanka dinastije Severa, sredinom III veka, rimsku vojsku poraziće varvari, a jedan rimski car ubijen je u bici. Persija, konkurent Rima na istoku, sve žešće će napadati i otkidati parče po parče rimskih poseda. Činilo se da je carstvo pred raspadom...
A onda će, u toku nekoliko generacija, odbranu i sudbinu carstva preuzeti ratnici i vladari rođeni na Balkanu, deca Dunava i Save, rođena i odrasla u Sirmijumu (Mitrovici), Naisu (Nišu), Singidunumu (Beogradu). Imperatorska vlast bila je veoma opasno zanimanje. Mnogi purpurni ogrtači zarumeneće se krvlju svojih carskih vlasnika. Uz velike napore i žrtve tih „vojničkih careva” skromnog ilirskog ili tračkog porekla, carstvo će ponovo biti okupljeno, učvršćeno, preuređeno. Zasjaće obnovljenim sjajem još jednom kao Roma Aeterna, večiti Rim. Opstajaće još vekovima - dva veka na Zapadu i više od hiljadu godina na Istoku - u Vizantiji. A još duže od toga, skoro sve do danas, trajaće rimsko nasleđe, kao i slika i sećanje na davno doba kad su već cela civilizovana Evropa i Sredozemlje bili jedno. U jednom od najvećih preokreta zabeleženih u celokupnoj istoriji, ljudi iz naših krajeva snagom svojih mišica i svoje volje preokrenuće tok istorije i spasti Rimsko carstvo. Car Konstantin Veliki, najvažniji od svih, bio je tek jedan od dvadesetak rimskih careva, poput Galerija, Proba, Aurelijana, Maksimijana, Konstancija, Licinija, Gracijana, Konstansa, Jovijana i drugih, koji su potekli s naših prostora. U celokupnoj istoriji ovih prostora teško je naći doba kad su ljudi iz naših krajeva imali toliko veliku ulogu i po sudbinu celokupne evropske civilizacije.

RIMSKA HRONOLOGIJA I PROSTOR BALKANA

(II-V vek)
Godina - Događaj

180. Smrt cara Marka Aurelija u Sirmijumu.
193. Septimije Sever proglašen za cara.
212. Car Karakala odobrio rimsko građanstvo svim stanovnicima imperije.
222. Nakon ubistva Elogabala, za cara proglašen Aleksandar Sever.
235. Maksimin Tračanin, poreklom s Dunava, postao car.
238. Ubistvo Maksimina Tračanina.
249. Decije, poreklom iz okoline Sirmijuma, postao car i pobedio i ubio cara Filipa.
250. Progoni hrišćana po celoj imperiji.
251. U bici kod Forum Trebonii Goti porazili i ubili cara Trajana Decija i njegovog sina.
260. U bici kod Edese Persijanci pobedili i zarobili cara Valerijana.
268. Nakon ubistva cara Gelijena za cara proglašen Klaudije II (Gotski), rođen negde u našim krajevima.
269. U bici kod Naisa (Niša) Klaudije II žestoko porazio Gote.
270. Car Aurelijan, poreklom iz Podunavlja.
271. U bici kod Šalona Aurelijan pobeđuje Tetrika - kraj „Galskog carstva”.
272. Aurelijan pokorava Palmiru.
275. Ubistvo Aurelijana.
276. Prob, poreklom iz Sirmijuma, postaje car.
282. Ubistvo Proba u Sirmijumu.
284. Dioklecijan proglašen za cara. U bici kod Marguma (ušće Morave u Dunav) pobedio Karina.
286. Maksimijan iz Sirmijuma izabran za suvladara Dioklecijanu.
293. Za mlađe suvladare (cezare) izabrani Konstancije Hlor iz Naisa i Galerije iz Travunije - tetrarhija. Umesto Rima, glavni gradovi carstva su Nikomedija, Sirmijum, Mediolanum (Milano) i Triejer.
303. Početak velikog progona hrišćana (do 311).
305. Dioklecijan i Maksimijan povukli se s vlasti. Novi avgusti Galerije i Konstancije Hlor. Cezari Sever II i Maksimin Daja (svi rođeni na prostoru današnje Srbije).
306. Smrt Konstancija Hlora. Nasledio ga sin Konstantin, rođen u Naisu.
307. Pogibija Severa II. Sastanak tetrarha u Karnuntumu. Za novog avgusta proglašen Licinije, zemljak Galerija.
311. Smrt Galerija (u rodnom kraju FeliŠ Romuliani - Gamzigrad).
312. U bici na Mivijskom mostu, kod Rima, Konstantin pobedio Maksencija (sina Maksimijana).
313. Licinije pobedio Maksimina Daju, koji kasnije umire. Proglašenje „Milanskog edikta” o toleranciji hrišćanstva i svih ostalih vera.
315. U bici kod Cibale (Vinkovci) Konstantin pobedio Licinija.
323. Konstantin konačno porazio i pogubio Licinija. Konstantin jedini vladar imperije. Prihvatanje hrišćanstva kao carske vere.
325. Nikejski sabor hrišćanske crkve. Osuda arijanskog učenja.
328-330. Konstantin osniva Konstantinopolj (Carigrad).
337. Konstantinova smrt.
340. Pogibija Konstantina II u sukobu sa Konstansom (sinovi Konstantina).
351. Bitka kod Murse (Osijek) - pobeda Konstancija II.
357. U bici kod Strazbura Julijan (Otpadnik), poreklom iz naših krajeva, pobedio Alemane.
361. Julijan postaje car.
363. Smrt Julijana. Jovijan, poreklom iz Singidunuma, postaje car.
364. Valentinijan I podelio carstvo. Istok pripao Valensu.
378. Bitka kod Hadrijanopolja. Valens poražen od Gota.
379. Teodosije Veliki proglašen za cara u Sirmijumu od strane Gracijana (koji je rođen u Sirmijumu).
381. Drugi ekumenski sabor.
385. Sveti Jeronim (poreklom iz Ilirika) prevodi Bibliju (Vulgata).
395. Smrt Teodosija Velikog. Konačna podela imperije na Istok (Honorije) i Zapad (Arkadije).
410. Goti opljačkali i spalili Rim.

Konstancije je pokazao snagu i sposobnost da bar privremeno zaustavi propadanje. Godine 411. uspeo je da pobedi i zarobi uzurpatora Konstantina III, koji je pogubljen, kao i nekoliko carskih uzurpatora. Međutim, i dalje je vrebao Gote koje je uspeo da istera iz Italije 412. godine. Slao je doušnike, pratio svaki pokret gotskih plemena, sprečavao snabdevanje i tražio način da ih uništi, ali da ne ugrozi Najplemenitiju. Nastojao je da što manje čita poverljive izveštaje o njenom životu među Gotima, posle kojih bi bio neutešan, i uz vino danima zatvoren u svojim odajama.
Ko je tu uopšte bio talac a ko gospodar, mogao je da se zapita neki stranac na vizigotskom dvoru u Narboni, u Južnoj Galiji, prateći sve veći uticaj otresite Gale Placidije na gotskog kralja Ataulfa, koji se 411. godine venčao s rimskom princezom po gotskim običajima. Žena jake volje koja je uvek znala šta hoće, Gala Placidija pokušavala je da poraz pretvori u pobedu i da Vizigote preobrazi u rimske saveznike. Ataulf je prihvatio da se pomiri s dvorom u Raveni. Ali, na drugoj strani, stajala je prepreka u liku vojskovođe Konstancija, koji je uvek tražio samo jedno - da Gala Placidija bude vraćena. U jednom trenutku Ataulf je Konstanciju čak poslao pomoć u borbi sa uzurpatorom u Galiji. Konstancije je, međutim, odbio da isplati gotske trupe sve dok ne vrate princezu. Snujući o jedinstvu Gota i Rimljana koje će postići svojim brakom, Ataulf je napravio novi gest koji je trebalo da ostavi utisak na savremenike. U Narboni (blizu današnjeg Tuluza), 1. januara 414. još jednom svečano se venčao s Galom Placidijom - ovaj put po rimskim običajima i uz prigodne svečane govore. Zabeleženo je da je mladoženja, obučen u rimsku odeću, poklonio mladoj 50 slugu koji su u rukama nosili stotinu pehara punih zlata i dragog kamenja, opljačkanih u Rimu.

Princeza i car

Iako duboko razočaran, Konstancije se nije mirio sa sudbinom. Istog dana kad je Gala Placidija zvanično postala gotska kraljica, on je uz cara Honorija proglašen za rimskog konzula za godinu 414. (najviša počast koja se mogla dostići u starom Rimu). Dodatna uteha bilo je obećanje njegovog vladara da će mu dati ruku svoje sestre čim ona bude oslobođena. Odmah je ponovo krenuo na Gote. Naredio je blokadu svih sredozemnih luka u Galiji, čime je varvare izgladneo i naterao da odstupe na jug, ka Hispaniji. Ataulf i Gala Placidija su za svoj novi dvor izabrali Barsino (Barselonu). Međutim, venčanje nije donelo ličnu sreću rimskoj princezi. Sin po imenu Teodosije (po Galinom ocu), koga je uskoro rodila i koga su roditelji u svojim snovima već videli kao budućeg rimskog cara, umro je kao beba početkom 415. godine. Roditelji su bili očajni. Telo malog princa sahranjeno je u kovčegu od srebra. Mnogo godina kasnije, kao regent carstva, Gala Placidija će posmrtne ostatke svog prvenca preneti u Rim. Uskoro je naišla nova nesreća. Ataulf je mučki ubijen u zaveri. Novi gotski vladar, Ataulfov neprijatelj, nije imao obzira prema mladoj udovici koju je u gomili zarobljenika naterao da kilometrima pešači iza njegovog konja.

Vesti iz gotskih krajeva navele su Konstancija da ponovo pokrene sva sredstva da oslobodi princezu - slao je povoljne ponude, potplaćivao, povremeno pretio i napadao. Najzad, 416. godine postignut je sporazum. Rimljani su sa Gotima zaključili saveznički ugovor, platili 600.000 mera žita i zauzvrat dobili Galu Placidiju. Konstancije je lično otišao da preuzme udovu kralja, koju je pratila brojna svita. Jedva da ga je pogledala tog dana kad je, sav uzbuđen, pao na kolena pred njom. Prošla je skoro decenija od kada su se poslednji put sreli. Mnogo toga se promenilo. On je nekada bio tek mladi oficir koji obećava - ona ponosna, prelepa princeza. Život ih je odveo u različitim pravcima. On je postao svemoćni vojskovođa, patricije, konzul, ovenčan nizom pobeda. Ona je bila žena koja je, iako još mlada, već iza sebe imala jedan život. Do kraja života neće zaboraviti da je bila gotska kraljica. Ali, u njihovom odnosu gotovo se ništa nije promenilo. On je i dalje ostao tek pokorni legionar koji se trudi da ispuni svaku želju lepe i ohole gospodarice.

Poput senke, pratio ju je nečujno kroz hodnike carske palate u Raveni, ulicama, na molitvi u crkvi, uz morsku obalu, putem za Rim. Ponašao se prema njoj kao da je već carica. Uvek je bio negde blizu da joj, umesto vernog sluge, pognute glave pruži ogrtač, pridrži zastor na nosiljci, doda molitvenik. Ipak, i pored sve moći i uticaja na dvoru, Konstanciju je trebalo još godinu dana da privoli Galu Placidiju da mu postane žena. Pristala je tek uz nagovor i pretnje svog brata Honorija i uz Konstancijeva vatrena obećanja da će od nje napraviti vladarku celog carstva - onakvog kakvim je vladao i njen otac. Sve pobožnija, Gala je od muža dobila i obećanje da će štititi pravu hrišćansku veru i da će progoniti jeres i paganstvo.

Zabeleženo je da su se Konstancije i Gala Placidija venčali 417. godine u Raveni. Znao je da ga ona nikada neće zavoleti. Bar ne onoliko koliko je volela gotskog varvarina. Ipak, i dalje je želeo da je učini srećnom. Sledećih godina Gala je Konstanciju rodila dvoje dece: sina Valentinijana (budućeg cara) i kćerku Honoriju. Posle tri godine Konstancije je uspeo da ispuni i svoje veliko obećanje. Uz molbe, a i pritisak, car Honorije je u februaru 421. godine pristao da svog vrhovnog vojskovođu proglasi za suvladara. Konstancije je postao car - treći tog imena, dok je njegova supruga dobila titulu augusta. Njihov sin proglašen je za naslednika - cezara (Honorije nije imao sina). Privatno, Konstancije se žalio da mu je carsko zvanje samo teret, jer je morao da učestvuje u beskrajnim svečanostima. Nova nevolja stigla je s neočekivane strane. Dvor u Carigradu odbio je da prizna novog augusta u Zapadnom carstvu. Ljutit i ponižen pred suprugom, Konstancije III pripremio je legije da se obračuna sa Istočnim carstvom. Ali, tokom priprema, samo osam meseci nakon proglašenja za cara, dobio je groznicu. Umro je u septembru 421. godine šapćući, umesto imena Bogorodice, ime svoje auguste. Za sobom je ostavio carstvo koje je bilo daleko bolje nego kad je, deset godina ranije, preuzeo komandu vojske.

Možda je tek tada, dok se uz posmrtne molitve zatvarao kameni sarkofag u crkvi u Raveni, tridesetogodišnja Gala Placidija prvi put osetila nešto zbog gubitka Konstancija. Nije to bio bol poput onog za nestalim detetom. Nije bio ni očaj u duši kakav je osećala kad je u Barseloni, sav obliven krvlju, umirao njen muž, gotski varvarin. Kasno je shvatila šta je sve u njenom životu značio skromni ilirski legionar koji je zbog nje rešio da postane car. Čvrsta stena, na koju uglavnom nije obraćala pažnju, a na kojoj je počivao sav njen tadašnji život, pomerila se i odjednom nestala. Pred Galom se otvorio vrtoglavi ambis. Lepa augusta prvi put je pustila suzu za onim koga je zavolela tek kad je bilo prekasno. Poželela je da mu, makar u poslednjem času, obeća nešto što bi voleo. Zaklela se na njegovom grobu da se više nikada neće udati i da neće imati drugog muškarca.

Gala Placidija, augusta

Nadživela ga je skoro tri decenije. Život je posvetila hrišćanskoj veri i budućnosti svoje dece. Godine 423. pala je u nemilost brata Honorija (zli jezici su pričali da nije prihvatila njegovo udvaranje) i morala je s decom da napusti dvor i pobegne u Carigrad. U toku plovidbe Jadranom, zadesila ih je strašna bura. Kasnije je u Raveni izgradila zavetnu crkvu posvećenu svetom Jovanu Preteči u kojoj je zapisala: „Gala Placidija, zajedno sa sinom Placidijem Valentinijanom augustom i kćerkom Justom Gratom Honorijom ovim ispunjava zavet nakon spasavanja od opasnosti mora.” Posle smrti Honorija (augusta 423. godine) Gala je uspela da, uz pomoć carigradske vojske, za novog imperatora u Rimu proglasi svog šestogodišnjeg sina Valentinijana III (425. godine). Sledećih dvanaest godina, do njegovog punoletstva, Gala Placidija bila je regent carstva. Ostaće uticajna i kasnije, sve do smrti. Videće mnogo toga: međusobnu borbu i satiranje rimskih vojskovođa, upad Vandala u severnu Afriku i gubitak Kartagine, dolazak Huna i Atiline pretnje Rimu. Duboko religiozna, kakve su u 5. veku postale rimske matrone, gradila je po Rimu, Raveni, Jerusalimu bogate, sjajne crkve, pune mozaika. Sa decom nije imala sreće. Sin Valentinijan III, koji će zvanično vladati cele tri decenije, bio je na nesposobne ujake. Kći Honorija imala je jak majčin karakter, ali lak moral. Na silu je udata za senatora, zbog čega je zatražila spas od moćnog hunskog vladara Atile (kome je poslala i svoj prsten). Atila je iskoristio ovaj povod da uz ruku carske kćeri zatraži i polovinu carstva. Poslednji vladarski gest Gale Placidije bio je da se, preklinjući, baci pred sina kako bi spasla kćerku od smrtne presude. Umrla je 27. novembra 450. godine. Nije doživela poslednju veliku pobedu rimske vojske u bici u kojoj su, udruženi njeni Rimljani i njeni Vizigoti, pobedili ogromnu hunsku vojsku strašnog Atile (451. godine).

Nije sasvim sigurno gde se nalazi grob Gale Placidije. Prema jednoj priči, sahranjena je u Rimu, pored posmrtnih ostataka sina Teodosija. Prema drugoj, ona počiva u Raveni, uz posmrtne ostatke supruga Konstancija III u takozvanom Mauzoleju Gale Placidije. Pet godina nakon njene smrti, Vandali su osvojili i opljačkali Rim (455. godine). Iz Rima su, kao taoca, odveli Galinu unuku Evdokiju koju su venčali za vandalskog kralja. Činilo se da se porodična istorija ponavlja... Ali, kraj velike istorije bio je blizu. Četvrt veka nakon smrti Gale Placidije, 476. godine, Zapadno rimsko carstvo nije više postojalo.

Nakon povratka iz Persije, Jovijan je neko vreme proveo u Antiohiji - gradu iz koga je njegov prethodnik Julijan krenuo na pohod na istok. Tamo je svog sina Varonijana, koji je imao samo dve godine, proglasio za konzula. U stara vremena republikanskog Rima čast konzula mogao je poneti samo zreo čovek, stariji od 40 godina. Sujeverni Rimljani primili su kao loše znamenje činjenicu da je u toku svečanosti proglašenja za konzula dete neprestano plakalo. I zaista, znamenja su se u stvarnosti pokazala tačnim.

Nestrpljiv da što pre stigne na cilj i da učvrsti vlast, Jovijan je 364. godine usred zime krenuo na zapad, ka središtu carstva. Međutim, kad je stigao u Dadastan, mesto u Maloj Aziji, nađen je mrtav u sobi, a da niko nije mogao da objasni uzrok smrti. Jedno od objašnjenja bilo je da se ugušio od isparenja u sobi ili da se otrovao hranom. Imao je tek trideset dve godine.

Iza Jovijana nije ostalo mnogo carskih dela, što i nije čudno imajući u vidu njegovu kratkotrajnu vladavinu. Ostala su, na primer, dva edikta, sačuvana u takozvanom Teodosijevom kodeksu, koja se tiču nekih pitanja u vezi s verom.

Na novcu i natpisima Jovijan je koristio uobičajene epitete rimskih careva, poput „victoria Romanorum”, „pobednik i trijumfator, večni avgust”, „gloria Romanorum” i druge.

Tako je završio car poreklom iz Singidunuma. Vladao je i živeo kratko. Zaboravljen je brzo. Pominjan je jedino zbog obnove zvaničnog položaja hrišćanske crkve, čime se bar na neki način može povezati, iako ne i porediti, sa svojim velikim zemljakom i prethodnikom - carem Konstantinom.

Utvrđenje Singa - Singidunum

Na mestu gde se vode Save mešaju s Dunavom diže se, poslednji prema severu, ogranak planinskog lanca Rudnika, bogatog rudama, visok oko trideset metara. Ovaj prirodni grudobran oduvek je bio utvrđeno naselje za čiji se posed prolilo mnogo krvi. Najstariji pomen rodnog grada cara Jovijana - Singidunum - javlja se u 2. veku kod geografa Ptolomeja. On ga pominje kao grad na Dunavu u kom je smeštena legija IV Flavia Felix. Naziv Singidunum je složenica od reči Singi i dunum. Reč dunum keltskog je porekla i znači grad, utvrđenje. Singi je ime tračkog plemena koje je živelo u okolini. Singidunum se nalazio na rimskom limesu preko puta područja varvara Jaziga, tačno na granici između rimskih provincija Mezije, Panonije (na zapadu) i Dalmacije (na jugu). Most preko Save povezivao ga je s Taurinumom (Zemunom), koji se nalazio u Panoniji.

Naselje Singidunum sastojalo se od tri odvojene celine: od vojnog logora, naselja vojnih veterana (canabae) i od civilnog naselja (municipium, colonia). Četvrta legija Flavija stigla je u Singidunum oko 86. godine iz svog ranijeg boravišta u Dalmaciji. Logor legije bio je na današnjem Kalemegdanu - deo rimskih zidina i kule iz 2. veka i danas mogu da se vide u okviru severoistočnog kalemegdanskog bedema (kod „Dizdareve kule”). Zid glavnog utvrđenja - bedema - bio je od lomljenog kamena, obložen velikim kamenjem od krečnjaka - kvaderima - iskopanim na Tašmajdanu. Ukupna površina kastruma verovatno je iznosila oko 16 hektara, što je bilo dovoljno za smeštaj legije (6000 ljudi). U spisu Notitia dignitarum, s kraja 4. veka, poslednji put pominje se IV legija kao i njen zapovednik, praefectus legionis.

Vojno naselje (canabae legionis) nalazilo se u Donjem gradu i verovatno se razvilo kao zasebna celina u vreme reformi cara Septimija Severa (193-211), kad su vojnici dobili pravo da stupe u zakoniti brak i da žive s porodicom iako logorski režim nije bio ukinut. Tu je bila i luka za dunavsku i savsku flotu. U Donjem gradu, između ostalog, otkriveno je svetilište boga Mitre (mitreum), hram boginje Nemezis (boginje osvete i rata), kovačnica i grnčarska radionica.

Oko vojnog naselja, na prostoru između današnjeg Studentskog trga i Trga Republike, nalazilo se civilno naselje s mnogobrojnim stanovnicima, među kojima je bilo vojnih veterana, došljaka iz celog carstva, kao i naroda poreklom iz raznih etničkih grupa (Kelti, Tračani, Iliri...). Naselje se verovatno graničilo sa samim logorom, dok je na drugim stranama dopiralo do Gospodar-Jevremove ulice (na severozapadu), odnosno do Brankove ulice (na jugozapadu) i do Trga Republike. Rimske ulice uvek su bile prave i sekle su se pod pravim uglom, što se i danas donekle održalo kod nekih ulica u centru grada, poput Knez-Mihailove, Uzun-Mirkove, Dušanove i Kralja Petra (7. jula).

Singidunum je u početku imao status municipijuma da bi verovatno u 3. veku bio proglašen za koloniju (colonia splendissima).

Kao i većina naših gradova iz tog doba, Singidunum je građen po rimskom uzoru: s forumom (oko Patrijaršije ili na Studentskom trgu), vodovodom (akvadukt), kanalizacijom, kupalištima (terme)... Na Studentskom trgu otkriveno je kupalište. U gradu su bili brojni hramovi posvećeni rimskim božanstvima: Jupiteru, Junoni, Hekati... Na nadgrobnim spomenicima i nađenim statuama pominju se i Merkur, Venera, Dijana, Apolon, trački konjanik, Bah, Eros, Orcija (domaće božanstvo) i trački Heron.

Vinorodna Grocka

Najveći uspon grad je dostigao u 2. i 3. veku. Uz samo naselje bila je razvijena poljoprivreda, što potvrđuju agrarni kultovi posvećeni Majci Zemlji, Silvanu Silvestru, Liberu i Liberi, koji se pominju na spomenicima nađenim u okolini Singidunuma. Od zanata, bili su poznati kamenorezački, grnčarski i zidarski. Na keramici i opekama iz tog vremena nađeni su pečati sa oznakom SING.

Na velikoj površini oko nekadašnjeg naselja Singidunum nađene su i nekropole (grobovi i nadgrobni spomenici). Rimljani su imali običaj da svoje mrtve sahranjuju uz put, izvan samih graničnih linija ili zidina oko mesta. I danas ako se malo dublje kopa u centru Beograda, mogu da se nađu ostaci naših antičkih prethodnika. Tako su nađeni grobovi u ulici Majke Jevrosime, Kosovskoj, Takovskoj, Siminoj, na Tašmajdanu i drugde. Najviše nadgrobnih spomenika ima iz 2. i 4. veka, iz vremena najvećeg uspona grada. Tako se na spomeniku Aureliju Atiku navodi da je, nakon napuštanja vojne službe, učestvovao u upravi grada gde je bio „kvinkenalis”. Među nadgrobnim spomenicima gradskih magistrata - upravnika, nalaze se i keltska i tračka imena, što svedoči o asimilaciji ranijih stanovnika s rimskim građanstvom: Marko Aurelije Cutia, Mar. Aur. Soso, Aur. Micianus... Zabeležena su i mnoga ženska imena - supruga vojnika, poput Ulpije Pije (koja je bila poreklom iz Vindobone, današnjeg Beča), supruge Aurelija Maksima, ili Elije Flore, Lasinije Ingenue, Elije Juste, Aurelije Viktorije i drugih.

Inače, grad na raskršću puteva - Singidunum - pohodili su mnogi carevi, među kojima Septimije Sever (202), Dioklecijan (295), Konstancije II (349), Valerijan. U širem prostoru oko Singidunuma bilo je dosta vila čiji su ostaci nađeni po celom današnjem Beogradu (Čubura, Vračar, Banovo brdo, Topčider, Čukarica). Jedan podzemni vodovod išao je iz šuma ispod Avale do tvrđave. Pored grada postojalo je i gradsko područje (ager Singidunensis) koje se protezalo uz Dunav, prema istoku i na jug, pretežno uz vojni put, ka Viminacijumu. Naselja na ovom području bila su Mutatio ad sextum (Mali Mokri Lug), stanica na šest rimskih milja od Singidunuma, zatim Castra Tricornia (Ritopek), naselje sa značajnim utvrđenjem, kao i Ad sextum miliarem (kod Grocke), na 19 rimskih milja, i Aureus Mons, brežuljci na kojima je sađena vinova loza. Granica između teritorija Sirmijuma i Viminacijuma nalazila se negde kod Smedereva. Na jugu, postojala je naseljena rudarska oblast bogata olovom i bakrom: na Avali, Kosmaju, kod Ripnja, Guberevca...

Nakon podele Rimskog carstva na istok i zapad, posle smrti cara Teodosija I (395), status pograničnog mesta Singidunuma još je izraženiji. Pet decenija kasnije, u napadima Huna, grad je osvojen i spaljen (441. godine). U sledeća dva veka grad pada iz ruke u ruku: Vizantije, Sarmata, Ostrogota, Gepida. Car Justinijan obnovio je 535. godine utvrđenje koje su, međutim, 584. godine osvojili Avari da bi ga ponovo spalili 592. godine. U narednom veku, oko 630. godine, oko napuštenog i porušenog antičkog grada naseljavaju se Sloveni koji će mu promeniti i ime u Beograd.

Gracijan - poslednji car iz Sirmijuma

Gracijan je poslednji, šesti, rimski car koji je rođen u samom gradu Sirmijumu, 359. godine. Otac ga je još kao malog dečaka proglasio prvo za konzula, a nešto kasnije, 367. godine, za suvladara i avgusta. Gracijan je bio oženjen Konstancijom, kćerkom cara Konstancija II (sina Konstantina Velikog), čijim je posredstvom bio povezan s prethodnom carskom dinastijom. Međutim, pored svih očevih podsticaja, Gracijan nije pokazivao nikakvo interesovanje za vojne pohode, legije i bitke. Više je voleo dane da provodi u dvoru, okružen retorima i laskavcima. Možda bi, kako kaže poslednji veliki rimski istoričar i carev savremenik Amijan Marcelin, u neko drugo, manje surovo doba, Gracijanovo obrazovanje i interesovanja više došli do izražaja. Zabeleženo je, na primer, da je Gracijan bio miroljubiv. Ali, krajem 4. veka, rimska država ponovo se suočila s velikim izazovima. Vremena su tražila odvažne ljude i surove vladare, vojskovođe koji su se mogli nositi s varvarskim kraljevima.

Dok je Gracijanov otac Valentinijan bio neutralan u crkvenim sporovima, njegov stric Valens bio je ubeđeni arijanac koji se žestoko zalagao da ovu jeres nametne celom hrišćanstvu. Gracijan se, opet, vratio pravoslavlju. Tako je 379. godine sve jeresi proglasio nezakonitim. Nastavio je politiku prethodnih rimskih careva potpunog napuštanja paganstva koja je (izuzimajući cara Julijana Otpadnika) započela još u vreme Konstantina Velikog, početkom 4. veka. Tako je Gracijan postao prvi rimski car koji se odrekao titule vrhovnog paganskog sveštenika, pontifeŠ maŠimus, koja je još od doba prvog rimskog cara Oktavijana Avgusta pripadala vladaru. Ovaj naziv je, neočekivano, preuzeo rimski biskup - papa, koji i danas u svom latinskom nazivu nosi titulu pontifeŠ maŠimus.

U toku nekoliko godina, Gracijan je u borbama s Germanima na Rajni postizao pobede. To je, međutim, izazivalo ljubomoru njegovog strica Valensa, cara na Istoku, koji je želeo da zaseni sinovca nekom značajnom bitkom koja bi mu donela slavu i koja mu je nekako stalno izmicala. Nenadano, Valensu se pružila prilika da se dokaže u bici s velikom vojskom Gota koja se probila na Balkan i okupila se oko grada Adrijanopolja...
Čudnim obrtom istorije, bitka kod Adrijanopolja (danas Jedrene u evropskom delu Turske), u leto 378. godine, na više načina podseća na poraz koji je više od veka ranije, juna 251. godine, doživeo car Trajan Decije (još jedan car iz naših krajeva, o kome je „Zabavnik” već pisao). Obe bitke odigrale su se na Balkanu. I u jednom i u drugom slučaju Goti su žestoko porazili rimsku vojsku. U obe bitke poginuli su rimski carevi panonskog porekla - Decije Trajan i Valens.

Adrijanopolj - povest najavljene propasti

Amijen Marcelin, najveći rimski istoričar iz 4. veka, svoju veliku istoriju završava opisom bitke kod Adrijanopolja i pogibijom rimskog cara. A ovaj poraz, kaže Marcelin, najavljivan je mnogim zlokobnim znacima - od žalosnog huka noćnih ptica, zavijanja vukova i pasa, zastrašujućeg zviždanja duhova, do zatamnjivanja sunčevog jutarnjeg sjaja. U Konstantinopolju, u ruševinama, na kamenu nađen je sledeći proročanski stih:



I zaista, povest o najvećem rimskom porazu još od bitke kod Kane (protiv Hanibala) počinje s prelazom stotina hiljada pripadnika gotskih plemena preko Dunava. Goti su izmolili dozvolu cara Valensa da se nasele na rimskoj zemlji na Balkanu, uz obećanje da će biti poslušni podanici i vojnici imperatora. Oni su bežali od divljih Huna pridošlih iz dubina Azije. U rimskoj oblasti nadali su se miru i boljem životu. Ali, odmah nakon prelaska preko Dunava na rimsko područje, počinju nesporazumi i sukobi između Gota i Rimljana - između gotskih vođa i kraljeva i carskih namesnika. Danas je teško razaznati na kome leži veća krivica za nerede i sukobe koji su se uskoro pretvorili u prave bitke: da li na prevrtljivim varvarima ili na beskrupuloznim i nesposobnim carskim upravnicima.

Već tokom 378. godine, pljačke i razaranja Gota dobijaju takve razmere da je prilično lenji car Valens bio primoran da okupi sve svoje raspoložive legije i da se sa istoka, iz Antiohije, uputi na Balkan. Istovremeno, pozvao je u pomoć i sinovca Gracijana s njegovom vojskom s Rajne. Međutim, kad je Gracijan sa svojim trupama stigao do Sirmijuma, Valens je, ne čekajući, izdao naređenje da se vojska spremi i da iz Adrijanopolja krene na Gote.

Devetog avgusta 378. godine, dana „koji je zaslužio da se zabeleži među najzlokobnije u rimskom kalendaru”, krenule su Valensove legije u napad. Goti su bili ulogoreni oko 12 milja od Adrijanopolja. Bio je pakleno vruć dan. Možemo zamisliti žeđ i vrućinu legionara koji su u oklopima, bez hrane, pića i odmora, po najvećoj vrućini, marširali na varvare koji su ih nepomično čekali. Mercelinov vrlo detaljni opis bitke ukazuje na improvizacije i neorganizovanost rimske strane. Levo i desno krilo stigli su na bojno polje u različito vreme, pojedine jedinice kretale su u napad u trenutku kad je car Valens poslao poslanike da pregovaraju s Gotima. Rimljani su dozvolili da ih iznenadi gotska konjica koja se vraćala iz pljačke po okolini...


Marcelin je ostavio nezaboravne slike žestoke bitke koja je trajala celo popodne. „Vojske su se sukobile kao kljunovi lađa, potiskujući se naizmenično, bacale su se tamo-amo, kao na talasima... Od oblaka prašine nije se moglo videti nebo koje je odjekivalo od užasnih krikova... Strele su letele sa svih strana donoseći smrt jer ih čovek nije mogao ni videti ni odbraniti se od njih... Naši borci jurišajući su sekli, a i sami su bili posečeni mačevima; i sa obeju strana udarci sečiva probijali su kacige i oklope... A na zemlji su ležale gomile leševa obeju strana, tako da su polja bila puna poginulih, a vapaji umirućih, ranjenih teškim ranama, ulivali su ogroman strah onom ko ih čuje...”

Valensovi vojnici bili su zbijeni na uzan prostor gde je bilo nemoguće da razviju svoje redove, tako da se pod nezadrživim jurišom varvara rimska konjica razbežala, a pešadija je bila opkoljena i iskasapljena. Usred meteža i pokolja, Valens je pokušao da pobegne, ali je pogođen strelom ili kopljem. Njegovo telo nikada nije nađeno. Postoji priča da se sklonio u neku obližnju kuću koju su Goti opkolili i zatim spalili zajedno s onima koji su bili unutra.

Teodosije I Veliki

Kod Adrijanopolja je izginulo dve trećine Valensovih legionara. Jedina uteha u ovoj ogromnoj nesreći bila je da varvari nisu uspeli da zauzmu i sam grad Adrijanopolj, gde je vladar pred bitku ostavio svoje carske oznake i riznicu. Posle Valensove smrti preostala su još dva rimska vladara, njegovi sinovci Gracijan i Valentinijan II. Nakon skoro vek i po neprestanih napora i borbe ilirsko-panonskih vladara, došao je trenutak da neko drugi pokuša da održi i spase carstvo. Tako je, nakon katastrofe kod Adrijanopolja 379. godine, u Sirmijumu, pred legijama, car Gracijan za suvladara proglasio svog zeta poreklom iz Španije - duŠa Ilirije po imenu Teodosije.

Dva Valentinijanova sina završila su na sličan način - ubijeni su mladi, u toku pobune svojih vojskovođa i saradnika. Gracijan je ubijen 383. godine, pet godina nakon poraza kod Adrijanopolja. Imao je tek 24 godine. Prema nekim rimskim izvorima, stradao je u Singidunumu (današnjem Beogradu) prilikom bekstva od potere, nakon što je izgubio vlast u pobuni koju je pokrenuo uzurpator Magnus Maksimus. Njegovog mlađeg polubrata Valentinijana II ubio je 392. godine, kad je imao 21 godinu, njegov vojni upravnik.

Tako je kao legitimni vladar ostao samo Teodosije I koji je nekoliko meseci u razdoblju između 394. i 395. godine bio, poslednji put u istoriji, jedini car celokupnog Rimskog carstva ili bar onoga što je od carstva ostalo u to doba. Kraj četvrtog veka je vreme kad rimski vladari po pobožnosti više podsećaju na vizantijske careve ili srednjovekovne vladare, nego na nekadašnje rimske imperatore i konzule. Crkva je caru Teodosiju I dala nadimak Veliki samo zato što je u potpunosti ukinuo paganske kultove, zabranio jeresi i priznao kredo sa sabora u Nikeji i pravoslavnu hrišćansku veru kao jedinu veru carstva. Od 391. godine svi mnogobožački hramovi bili su zatvoreni i samo je jedna, hrišćanska, crkva bila priznata i dozvoljena. Može se smatrati da je to doba konačnog kraja antike. Drugim ediktom car je zabranio jeresi i svaku otvorenu raspravu o verskim pitanjima.

Nakon Teodosijeve smrti njegov stariji sin Arkadije vlada na Istoku, u Konstantinopolju (395-408), a mlađi Honorije na Zapadu, u Raveni, na Jadranu. Sudbina dva dela nekada moćnog i jedinstvenog Rimskog carstva sve više će se razdvajati da se više nikada ne spoje. Antički Rim polako se raspadao. Nije više bilo ilirskih legija, niti junaka poput Klaudija Gotskog, Aurelijana, Proba, Dioklecijana, Galerija da, kao nekada, sopstvenom voljom i krvlju preokrenu točak istorije...

U Hadrijanopolju, u Trakiji (današnje Jedrene), Licinije je uspeo da okupi novu vojsku. U znak da je odlučan da nastavi borbu, umesto Konstantina, za avgusta zapada proglasio je Valerija Valensa, svog vojskovođu u Iliriji. Bitka kod Hadrijanopolja (bitka kod Mardije) nije dala pobednika - dva protivnika dogovorila su primirje. Ali preko leđa onog trećeg. Naime, Licinije je u znak dobre volje prema Konstantinu, ali i kao doprinos svom ugledu krajnje bezobzirnosti, odobrio pogubljenje Valensa, čoveka koga je sam promovisao za suvladara. Licinije je morao da ustupi Konstantinu više provincija na Balkanu - Panoniju, Dalmaciju, Dakiju, Makedoniju i Grčku, ali je zadržao posede u Trakiji, Maloj Aziji, Siriji i Egiptu.

Pomirenje dva avgusta potvrđeno je odlukom 317. godine u Serdici (Sofija) o zajedničkom proglašenju tri nova cezara: Licinijevog sina istog imena, kao i dva Konstantinova sina: Krispa i Konstantina Mlađeg. Ovim odlukama ideja Dioklecijanovog tetrarhijskog sistema dobrim delom bila je napuštena. Umesto cezara koji je trebalo, bar u teoriji, da budu ljudi koji su svoje sposobnosti već dokazali, za mlađe vladare i naslednike imperije izabrani su maloletni mladići. Tetrarhija se pretvarala u naslednu monarhiju. Nakon nekoliko godina prividnog pomirenja, već 320. godine odnosi između dva imperatora ponovo postaju zategnuti. Licinije odlučuje da ovaj put promeni odnos prema hrišćanima, odbijajući da prihvati Konstantinovu politiku sve većeg približavanja države i crkve. Hrišćanski skupovi u Licinijevom delu carstva bivaju zabranjeni, dok se sprovodi čišćenje državnih službi od onih koji se izjašnjavaju kao hrišćani. Da stvari između dva vladara idu loše, pokazalo se 321. godine kada su i jedan i drugi, bez međusobnog dogovora, svoju decu i naslednike proglasili za rimske konzule.

Građanski rat iznova je buknuo 322. godine, kada su u borbi s nadirućim Gotima Konstantinove trupe ušle na područje gde je vladao Licinije. Nakon bitke s Gotima, dva cara krenula su jedan na drugog. Licinije je i ovaj put imao veću vojsku, sa 150.000 pešaka, 15.000 konjanika i 350 brodova. Konstantin je svoju vojsku od oko 120.000 pešaka i 10.000 konjanika okupio u Solunu. Bitka se odigrala u Trakiji, još jednom kod Hadrijanopolja. Posle nekoliko dana manjih sukoba, 3. jula odigrala se velika bitka. Zabeleženo je da je i ovaj put Konstantin pokazao izuzetnu hrabrost i sposobnost u borbi u kojoj je predvodio svoje trupe. Jedna jedinica od 5000 strelaca uspela je da kroz gustu šumu zaobiđe Licinijeve trupe i napadne ih s leđa. Licinije je ponovo pretrpeo poraz - pobijeno je oko 35.000 njegovih ljudi. On je uspeo da se povuče i da okupi novu vojsku u Maloj Aziji od preko pedeset hiljada legionara. Međutim, 18. septembra iste godine kod Hristopolja bio je još jednom poražen. To je bio njegov četvrti i poslednji poraz u borbi s Konstantinom. Poraženi avgust uhvaćen je u Nikomediji i zatočen u Solunu, gde je i pogubljen 325. godine. Pobednik Konstantin nije imao milosti ni za Licinijevo potomstvo, bez obzira na molbe sestre Konstancije.

Tako je pobedio veći čovek i veći vojskovođa. Više nije bilo suparnika za purpur. Konstantin je 324. godine ostao jedini vladar carstva. Car i gospodar na zemlji. S krstom u ruci i Hristom na nebu. Tetrarhija više nije postojala. Rimsko carstvo više nije bilo ono isto.

RIMSKI VLADARI U VREME TETRARHIJE (284-337)
(uz ime je dato vreme vladavine, carevo poreklo i puno ime)

• Dioklecijan (284-305) - Dioklea (Duklja) ili Solin/Dalmacija
(Gaius Aurelius Valerius Diocletianus)
• Maksimijan (286-305, 307-308) - kod Sirmijuma (Sr. Mitrovica)
(Marcus Aurelius Valerius Maximianus)
• Konstancije I Hlor (305-306) - Dardanija (Gornja Mezija)
(Flavius Valerius Constantius)
• Galerije (305-311) - Romulijana (Gamzigrad), Dacia Ripensis (Gornja Mezija)
(Gaius Galerius Valerius Maximianus)
• Sever II (306-307) - Dunavska oblast
(Flavius Valerisu Severus)
• Maksencije (306-312)
(Marcus Aurelius Valerius Maxentius)
• Konstantin I Veliki (306-337) - Naisus/Niš
(Flavius Valerius Constatius)
• Licinije (308-324) - Dacia Ripensis (Gornja Mezija)
(Valerius Licianus Licinius)
• Maksimin II Daja (310-313) - Šarkamen (?), Dacia Ripensis (Gornja Mezija)
(Galerius Valerius Maximinus)

Ali, doba posle Dioklecijanove abdikacije ne prolazi mirno. Dolazi do velikih sukoba među pretendentima na carski presto. Za avguste se samovoljno proglašavaju sin Konstancija Hlora - Konstanin i sin Maksimijana - Maksencije. Stari avgust Maksimijan takođe se predomislio i traži ponovo vlast. Zbrka je potpuna. Rimski podanici više ne znaju koliko vladara imaju. U borbama sa Maksencijem u Italiji gine Galerijev saveznik cezar Sever II. Tada, 307. godine, Galerije upada u Italiju i stiže do Rima u kome se utvrdio Maksencije. Pošto nije uspeo da osvoji dobro utvrđeni grad, Galerije se povlači iz Italije i zove u pomoć bivšeg avgusta Dioklecijana. Njih dvojica 308. godine u Karnuntumu donose odluku da se Galerijev prijatelj Licinije postavi za drugog avgusta. Istovremeno je Galerijeva supruga, a Dioklecijanova kći Valerija, zvanično proglašena za caricu - avgustu.

Zabeleženo je takođe da je Galerije 309. godine nametnuo velike poreze kako bi obezbedio novac za proslavu svog predstojećeg jubileja. Međutim, car iz Romulijane nikada nije doživeo godinu svog jubileja (313). Umro je od tumora, navodno u velikim mukama, 311. godine. Prethodno je proglasio svog maloletnog vanbračnog sina Kandidijana za cezara.

Uoči smrti Galerije objavljuje i edikt „o toleranciji” kojim se povlači odluka o progonu hrišćanske crkve. Ova odluka je za nekoliko godina prethodila mnogo čuvenijem „Milanskom ediktu” cara Konstantina koji je bio ključni događaj u priznanju hrišćanske crkve.

Galerijeva porodica doživela je tragičnu sudbinu, svojstvenu tom surovom dobu. Avgustu Valeriju prognao je sa dvora novi vladar Maksimin Daja zato što nije pristala da postane žena novog cara. Posle Maksiminove smrti avgust Licinije postupio je još surovije. Pogubio je Galerijevog vanbračnog sina Kandidijana (313. godine). Posle petnaest meseci skrivanja po Balkanu od progona Licinija, bivša avgusta Galerija Valerija i njena majka Priska otkrivene su u gradu Solunu (mestu u kome je imperator Galerije nekada izgradio svoj dvor). Podstaknuta vlastima, svetina se obrušila na dve bivše carice. Pogubljene su odsecanjem glave, a njihova tela bačena su u more. Dogodilo se to verovatno 314. godine. Bio je to Licinijev konačan obračun sa uspomenom na Galerija.


Dvorac u Romulijani

Galerije je zamislio dvorac nazvan Romulijana po uzoru na čuvenu Dioklecijanovu palatu u Splitu. Obe palate do tada su bile jedinstveni arhitektonski poduhvati u rimskom svetu. One su imale dvostruku namenu: za života vladara da služe kao raskošni dvorci i da mu obezbede dostojanstvenu i spokojnu starost (iako se stari avgust odricao svetovne vlasti, on je zadržavao počasti, autoritet i vladarska prava). Posle smrti vladara, ove palate trebalo je da postanu mesto sahrane i trajnog hodočašća (mauzoleji) - neka vrsta političkog i ideološkog zaveštenja svim narodima imperije.

Iz svih delova carstva u Galerijevo rodno mesto sjatili su se najbolji graditelji, čuveni umetnici, klesari, slikari i vešte zanatlije da od skupocenog mermera, donetog iz raznih delova carstva, izgrade i ukrase raskošan dvorac. Ta veličanstvena palata započeta je oko 305. godine Romuli u čast (godina njene smrti) da bi bila građena sve do Galerijeve smrti, 311. godine.

Romulijana je imala dvostruke utvrde. Starija nije dovršena, a mlađa, sa dvadeset kula povezanih visokim bedemima, štiti unutrašnjost. Na severnoj strani ovog zdanja otkrivene su dve raskošne palate s dvoranama ukrašenim izvanrednim mozaicima, freskama i skupocenim skulpturama. Dela iz Romulijane bila su vrhunac umetnosti toga doba. Između dve palate nalazio se mali hram sa žrtvenikom posvećen Velikoj majci (Magna Mater) ili bogovima Liberu i Liberi. U južnom delu Gamzigrada, nasuprot palatama, stajala su monumentalna zdanja poput Jupiterovog hrama, žitnice, kupatila (termae) i drugih građevina. Romulijana je izgrađena tako da jasno čuva simboliku na one kojima je posvećena: na Galerija i njegovu majku Romulu.



Na osnovu onoga što je nađeno u palati, može da se zaključi da je Galerije bio naročito sklon onim bogovima koji su, kao i on, imali smrtnu majku i besmrtnog oca, poput Herkula, kao i Dionisa i Asklepija (Eskulapa). Posebna počast ukazivana je Dionisiju, što se vidi i u raznovrsnim mozaicima i skulpturama. U ovome ne treba tražiti neku posebnu sujetu ili umišljenost cara, nego izraz tadašnje ideologije koja je vladara prikazivala kao božanstvo.

Nakon careve smrti palata, kojoj je bila namenjena večna uloga hrama - mauzoleja, vrlo brzo gubi značaj. Neki delovi čak nikada nisu bili sasvim završeni. Kako smo videli, Galerijev naslednik Licinije vrlo brzo je zaboravio na dobročinstva svog prethodnika i surovo je postupio sa njegovom porodicom.

U 4. veku ceo posed izgleda je potpao pod upravu Crkve koja je usred Galerijeve palate sagradila hrišćansku baziliku. Možda je to bio način posmrtne osvete caru koji je surovo progonio hrišćane. U vreme najezde Huna, 441. godine, Romulijana je razorena i spaljena. Ponovo je bila razrušena i u 7. veku. Od tog doba ostala je pusta sve do 11. veka kada su se u zapuštene zidine naselili Sloveni koji nisu znali ni naziv carskog dvorca, niti nekadašnjeg vlasnika. Tako je Romulijana dobila i novo ime - Gamzigrad.

Galerijev suvladar - Konstancije Hlor

Konstancije Hlor (hlor na grčkom znači bledoliki) bio je jedan od članova prve tetrarhije kao cezar, a u drugoj tetrarhiji od 305. do 306. godine, postao je i avgust. Kao i ostali vladari toga doba, poticao je iz Ilirije, možda iz Gornje Mezije (Dardanije), gde se, u gradu Naisu (Niš), negde oko 280. godine rodio njegov sin Konstantin. Krajem te decenije razveo se od Konstantinove majke Jelene kako bi se orodio sa samim carem. Oženio se Teodorom, usvojenicom tadašnjeg cara Maksimijana, sa kojom je dobio tri sina i tri kćeri. Osim dece, novi brak je Konstanciju omogućio i pristup najvišim položajima carstva. Postao je vođa pretorijanaca na dvoru, a zatim, nakon proglašenja tetrarhije 293. godine, proglašen je za cezara i zvanično usvojen od avgusta Maksimijana. Tako je Konstancije Flavije Julije postao Konstancije Valerije Herkulijan.

Cezari u Dioklecijanovoj tetrarhiji nisu birani „na lepe oči” ili na vezu, nego među najsposobnijim oficirima koji su već pokazali svoje vojne i druge osobine i koji su mogli da, umesto avgusta, predvode legije u osetljivim pograničnim područjima. Tako je drugi cezar - Galerije mnoge godine proveo ratujući po dunavskoj granici, a Konstancije je dobio zadatak da „smiri” pobunu Karausija u Galiji i Britaniji. Konstancije je prvo uspeo da od pobunjenika povrati galske posede uz kanal Lamanš, a, posle dve godine priprema, upao je u Britaniju. Nakon prelaska kanala, Konstancijeve trupe za sobom su zapalile sve brodove u znak odlučnosti da Britaniju neće napustiti sve dok ne pobede. Znamenita britanska magla znatno je otežavala kretanje legija koje su ipak uspele da u odlučnoj bici razbiju pobunjenike. Tako je Britanija pala u Konstancijeve ruke.

Vrativši se u Galiju, cezar je nastavio uobičajeno ratovanje protiv Alemana i ostalih Germana uz rajnsku granicu. Godine 305. Konstancije Hlor menja Maksimijana kao novi avgust. Ipak, njegov položaj nije bio ravnopravan drugom avgustu Galeriju, koji ne samo da je držao mnogo više rimskih poseda (Konstancije je upravljao samo u Galiji, Britaniji i Španiji) i uticao na izbor novih cezara, nego je na dvoru čuvao i Konstancijevog sina (Konstantina) kao neku vrstu obezbeđenja za ponašanje svog starijeg kolege i suvladara.

Početkom 306. godine divlji Pikti su sa severa prešli Hadrijanove zidine i upali u rimski deo Britanije. Konstancije je ponovo krenuo na Britansko ostrvo gde mu se pridružio i Konstantin koji je najzad uspeo da se oslobodi Galerijevog nadzora. Konstancijeve legije su u leto 306. uspele da poraze i proteraju Pikte. Ali, to je bio i poslednji Konstancijev uspeh. Već odavno slabog zdravlja, avgust se razboleo i umro u Eburakumu (današnji Edinburg). Ne čekajući odluku ostalih tetrarha, britanske legije su na licu mesta izabrale omiljenog carevog sina Konstantina za novog vladara. Vreme vladara koje su birali legionari ponovo se vratilo.

Konstancije je zapamćen kao dobar i sposoban vladar, što je verovatno povezano i sa činjenicom da je bio otac Konstantina Velikog, zaštitnika hrišćana. Bio je jedan od retkih vladara toga doba koji je umro prirodnom smrću iako, doduše, prerano. Kasniji hroničari - svi odreda hrišćani i simpatizeri Konstantina - ističu njegovu navodnu humanost i blagost, nasuprot surovosti ostalih članova tetrarhije. Tako hrišćanski izvori navode da je Konstancije izbegavao da primeni Dioklecijanove i Galerijeve edikte o progonu hrišćana (303. godine i kasnije). Porušio je samo nekoliko crkava. Neki čak navode da je Konstancije bio blagonaklon prema hrišćanima, što je verovatno posledica nastojanja da se veliča porodica prvog rimskog cara - hrišćanina.