Aleksandar Sever

Aleksandar Sever (222-235) je prvi rimski car koji je pokazao blagonaklonost prema hrišćanima. Carstvom su kružile glasine da je postavio kipove Avrama i Isusa  pored Sokrata  i drugih svetih ljudi u svom dvorskom svetilištu. Međutim, niži službenici su progonili hrišćane i bez careve naredbe, pa je tada nakon dugih muka ubijena i đakonesa Tatjana Rimska.

Kult mučeništva

Mučenik (od grčkog μάρτυς martys - svjedok) je naziv za osobu koja je ubijena zbog ispovedanja hrišćanske vere, i to kamenovanjem,razapinjanjem, spaljivanjem na lomači  ili nekom drugom metodom mučenja ili pogubljenja. Hrišćani su u Rimskoj državi često postajali meta policijske akcije. Za one koji su se našli u takvom položaju izbor je bio jednostavan: ili da govore otvoreno, izlažući se hapšenju, mučenju, formalnosti besmislenog suđenja, izgnanstvu i smrti, ili da ćute i spasu se. One koji su otvoreno govorili crkva je poštovala su kao »ispovednike«, a one koji su izdržali sve, do smrti, smatrali su »svedocima« (martyres).Mučenička smrt se smatrala djelom koje briše grehe, te kod nekrštenih hršćana nadomešta krštenje vodom, "krštenjem u krvi".Crkva je poticala kult mučeništva, te se od 4. stoleća nad grobovima mučenika grade crkve a njihovim   relikvijama pripisuju čudotvorne moći.

Međutim, nisu svi hrišćani zastupali mučeništvo. Mnogi su mučeništvo smatrali budalastim traćenjem ljudskog života, i zato protivnim Božjoj volji. Tvrdili su da je »Hrist, pošto je umro za nas, bio ubijen da mi ne bismo bili ubijani«.

Dolazak Dioklecijana na tron284. godine danas se smatra za početak doba Pozne antike koje je karakterisala centralizacija i birokratizacija imperije i kasnija pobeda hrišćanstva. Dioklecijanu je krenuo sa reforama u dosadašnjim formama principata sa ciljem da odgodi propadanje rimske imperije. Car je sproveo reformu državne uprave u okviru koje je povećao broj provincija. U svakoj od njih je bila odeljena vojnička i civilna uprava što je trebalo da sprečava pobunu protiv centralne vlade. Ka obezbeđenju granica sproveo je reforme armije koje je pored ostalog povećala već i tada visoke poreze.

Dioklecijan je stvorio novi sistem vladavine poznat kao tetrarhija (četvorovlašće). Za svoga kolegu i drugog avgusta je pozvao Maksimijana, svog starog prijatelja po oružju. Oba cara su imanovali po jednog savladara nižeg ranga koji je nosio titulu cezara, Dioklecijan Galerija, Maksimijan Konstancija I Hlora. Neposredni povod za ovu reorganizaciju bio je da se spreče uzurpacije. Podela carske vlasti nije bila novina, ali je za vreme Dioklecijana bila realizovana dosledno. Rim je i dalje bio glavni grad, ali su carevi pomerili svoje rezidencije bliže granicama gde su mogli lakše sa se suprotstave neprijateljima.

Dioklecijan je težio da ojača autoritet države i ličnosti cara i primio je ime „Jovius“ po bogu Jupiteru. Hrišićane koji su odbijali da mu pruže božanske počasti je progonio. Slično vladarima 3. veka, Dioklecijan nije mario za senat i vladao je kao apsolutni vladar tj. gospodar (lat: dominus). Zbog toga se danas smatra da od Dioklecijanove vladavine stari sistem carske uprave, principat, smenjuje dominat.

Sistem tetrahije se urušio nakon Dioklecijanovog povlačenja sa prestola 305. godine. Bez njegovog autoriteta brzo su izbila na površinu neslaganja unutar carskog kolegijuma. Tokom nerednih nemira i građanskih ratova vladar čitavog carstva postaje postepeno Konstantin I Veliki, sin Konstancija Hlora. Konstantin je u početku vladao severozapadnim delom Rimskog carstva, ali je 312.u bici kod Milvijskog mosta, nedaleko od Rima, Konstantin pobedio i uklonio Maksencija, Maksimijanovog sina. Za razliku od Dioklecijana i Galerija, Konstantin je već od dolaska na vlast 306. godine bio tolerantan prema hrišćanima, a u bici kod Milvijskog mosta njegovi vojnici su pobedili noseći Isusovim monogramom (hiron) na štitovima i vojnim stegovima. Pobeda iz 312. je inspirisala Konstantina da prigrli hrišćanstvo, a naredne, 313. godine, izdao je Milanski edikt zajedno sa zetom i savladarom Licinijem. Hrišćanstvo postaje jedna od zvaničnih religija Rimskog carstva, a posle 324. godine, kada je Konstantin ujedino carstvo pod svojom vlašću, prestaju svi progoni hrišćanskog klera.

Crkva je sa svojom složenom hijerarhijom u početku oponašala rimsku provincijsku upravu. Pored toga, Konstantin i članovi njegove porodice su započeli tradiciju ktitorstva zidajući crkve širom carstva. Takođe, Konstantin je episkopima dao i svetovna ovlašćenja da sude u sporovima među samim hrišćanima, a kler je oslobodio poreza. Osim priznavanja hrišćanstva car Konstantin Veliki je poznat po još jednom događaju a to je bilo osnivanje Novog Rima - Konstantinopolja. Težište imperije se time preselilo u bogatiji i stabilniji deo istočne polovine. Konstantin je nastavio sa reformama Dioklecijana i imperija je bila podeljena na četiri prefekture koje su se dalje delili na trinaest dijeceza. Dioklecijanove i Konstantinove reforme doprineli su stabilnosti imperije, dodale su nova finansijska sredstva koje su dozvolila da se poveća armija i da se učvrsti odbrana imperije.

Ubrzo posle smrti Konstantina I Velikog između njegovih tri sina se razvila borba za vlast.Konstancije II  je nadživeo svoju braću i do 353. godine uklonio uzurpatore Vetrariona i Maqnencija. Konstancije je sa uspehom branio carstvo od Persijanaca, a preduzeo je i pohod protiv Sarmata na srednjem Dunavu. Kako bi sprečio nove uzurpacije na Zapadu, Konstancije je proizveo svog brata od strica Julijana u savladara-cezara. Novi građanski rat je izbegnut Konstancijevom iznenadnom smrću 361. a Julijan Apostata (Otpadnik) je pokušao da osnaži tradicionalno paganstva. Carev pokušaj nije bilo dugog veka i posle pohoda na Persiju i smri ovog vladara363. ugasila se Konstantinova dinastija. Novu carsku dinastiju utemeljio je Valentinijan I koji je za svog istočnog savladara imenovao brata Valensa.

Novi car Teodosije je bio prinuđen da uspostavi mir sa Gotima kojim je bilo dozvoljeno da nasele ove zemlje kao „federate“ od kada potiče kao trajna pojava prisustvo barbara na rimskoj teritoriji. Teodosije I je bio poslednji rimski car nakon što je savladao poslednju uzurpaciju i vladao je celom imperijom. Za vreme njegove vladavine hrišćanstvo je bilo ustanovljeno kao jedina državna religija posle njegove smrti vladali su carstvom njegovi sinovi Honorije i Arkadije na zapadu i istoku. Iako je ova podela kasnije postala kao definitivna misao o jedinstvu trajala je i dalje i tako su zakoni koji su proglašeni od jednog cara bili važeći i na drugoj strani.