STARI SRBI I SRPSKA PRAOTADžBINA

Dr L. Lenard

Beograd, štamparija „Jedinstvo” Kosmajska 16., 1927.

N A P O M E N A

Na kongresu vizantologa u Beogradu pokrenuto je pitanje srpske praotadžbine i beogradska štampa izveštavala je o tome opširno i na način, kao da je učinjeno jedno senzaciono istorisko otkriće. Rasprava, vođena na ovom kongresu o tom predmetu, bila je u istini interesantna, ali nije donela nikakvih senzacija, jer nije iznela nikakva nova fakta i podatke. Sem toga, rasprava nije bila iscrpna i nije bila vođena do kraja i zbog toga nije mogla da pruži konačne rezultate i da do kraja rasvetli ovu stvar. Ceo materijal po ovom pitanju poznat je, prikupljen, sređen i ne može se očekivati, da će biti otkriveni još neki novi istoriski događaji i novi, dosada nepoznati podatci tolike važnosti, da bi mogli da skrenu raspravu drugim pravcem. Mi možemo samo na osnovu već poznatih fakata i podataka raspravljati dalje, izvoditi zaključke i tačnije objašnjavati ovo pitanje. U tom pogledu pruža se vrlo velika mogućnost i potreba, jer dosadanja nauka sa opsežnom, prikupljenom građom nije još stvorila delo, za koje bi se moglo reći da je savršeno i definitivno.

Treba samo srediti poznata i utvrđena fakta i iz njih izvesti logične zaključke. Rezultat ovog logičnog posmatranja na osnovi postojećih fakata u mnogome razlikovao bi se od starog raširenog mišljenja koje je vladalo nekada, pa vlada još i danas kod širokih krugova, pa i kod naučnika o staroj slovenskoj prošlosti. Nauka je grešila naročito u tome što je, mesto da se drži postojećih fakata, stajala pod sugestijom izvesnih filozofskih teorija, naročito one, koju je izneo Herder u svome delu: „Ideen zur Rhilosorhie der Mensshheit” i koje se u raznom obliku ponavljaju do danas. Jedan od ovih oblika je takozvana ideja o slovenskom mesijanizmu, o nekom slovenskom demokratskom i čovečanskom duhu, koji će u budućnosti preporoditi čovečanstvo. Treba da se oslobodimo svih apriorističkih filozofskih izlagalja i radimo samo sa istoriskim faktima i istoriskom logikom. U tom slučaju doćićemo u pitanju: šta su bili stari Srbi i gde je bila srpska praotadžbina do sledećih zaključaka.

1. GDE JE BILA SLOVENSKA PRAOTADŽBINA?

Najpre se postavlja pitanje, gde je bila slovenska praotadžbina? Pod izrazom praotadžbina razumemo istorijsku praotadžbinu, t. j. onu zemlju, u kojoj su živeli Sloveni u prvom početku slovenske istorije posle koje su se odvojili od drugih arijskih naroda, i iz koje su se selili u razne krajeve i podelili na razne narode. Istorija Slovena počinje seobom iz istoriske praotadžbine i zauzimanjem novih krajeva. Prvo je pitanje, da li su se Sloveni selili sa severa na jug, ili sa juga na sever?

Interesantno je, da gotovo svi stari slovenski letopisci i istoričari najstarijih vremena traže slovensku praotadžbinu na jugu, na Balkanu i na Podunavlju, i dovode Slovene sa Podunavlja iza Karpata. Naročito čine to svi letopisci i istoričari severnih Slovena, a kod južnih gotovo svi sa malim izuzecima. Stari grčki i latinskn izvori označuju slovensku praotadžbinu na severu i prema njima Sloveni su sa severa došli na jug. Tek mnogo kasnije, u glavnom u XVI veku razvila se kod slovenskih istoričara, pa i kod drugih, teorija o slovenskoj praotadžbini na severu. Ova teorija zauzela je naročito dve forme: takozvana vandalska i sarmatska teorija. Uostalom, rasprava da li treba praotadžbinu Slovena tražiti na severu ili na jugu, vodila se kod naučnika do najnovijeg vremena; sve više je pobeđivala severna teorija, ali je i južna nalazila svoje branioce.

Sada ne može biti više sumnje, da se praotadžbina Slovena nalazila na severu i da su južni Sloveni došli sa severa iza Karpata. In teresantno je samo pogledati, kako su se razvijale ove dve teorije.

Prvi od slovenskih letopisaca bio je pečerski kalućer, redaktor takozvanog Nestorovog Letopisa, koji je jasno izneo južnu teoriju. On piše, da su svi Sloveni, među kojima pominje naročito Čehe, Moravce, Bele Hrvate, Srbe, Horutane, Lahe, Poljane, Ljutičane, Masovšane, Pomorce, Poljane, Drevljane, Dregoviće, Poločane, Slovene n Severjane, došli sa juga na sever, sa Dunava, iz Bugarske i Madžarske. Ovim Slovenima propovedali su hrišćanstvo, te ih pokrstili Sv. Pavle i Sv. Andronik. Kasnije došli su Vlasi, te ih proterali iz njihove zemlje na sever. Ovi Sloveni potomci su Nojevog sina Jafeta, pa su se nekada nazivali Narci.

Ime Narci može da bude pokvareno iz Norici-Noričani, ili od Ilirci. Takve pogreške prepisivača dešavale su se često. Lasi su Poljaci, prvi Poljani su poljsko pleme Poljana, koji su stanovali u sadašnjem Poznanju, drugi Poljani su rusko pleme koje je stanovalo oko Kijeva. Nestor je imao dakle prilično široke pojmove o slovenstvu, znao je za Čehe i Moravce, za Srbe i Hrvate na severu, za polapske Ljutičane i Pomorce, za poljske Poljane i Mazure kao i za razna ruska plemena. Pod izrazom Vlaha koji su proterali Slovene, mogla bi da se krije uspomena na borbe Rimljana, naročito cara Trajana, koji je ostavio u slovenskoj tradiciji velike tragove. Iz ovih tragova možemo zaključiti, da su rimske legije sigurno došle u dodir sa Slovenima. Pod ovim izrazom moglo bi da se krije sećanje na dolazak Kelta na donji Dunav. Po imenu reke Dunav, koje se nalazi kod svnh slovensknh naroda i po raznim krajevima među severnim Slovenima, a koje je sigurno keltskog porekla, možemo zaključiti, da su se Sloveni sreli sa Keltima za vreme velike keltske seobe na donjem Dunavu, što sigurno nije bilo bez velikih borbi između ova dva naroda. Osim toga imamo još nekoliko drugih tragova na osnovi kojih možemo zaključiti, da su se na donjem Podunavlju u ovo vreme sreli Kelti sa Slovenima. Najposle u ovoj Nestorovoj primedbi mogla bi biti i uspomena na kasnije borbe između predaka sadašnjih Rumuna i ruskih Slovena.

Takozvani Nestorov Letopis nije rad jednog čoveka i jednog vremena. Poslednju redakciju učinio je oko godine 1116 možda iguman Silvester. Prva redakcija učinjena je posle godine 1030 od nepoznatog pečerskog kalućera. Autor imao je dobre vesti o vladavini Sv. Vladimira Svetoslavića, znao je još od očevidaca razne detalje o knezu Svetoslavu Igoroviću, o knezu Igoru crpeo je iz narodne tradicije još neka markantnija fakata, što je starije, to je zavijeno u bajku, iz koje je teško izvući istorisko jezgro. Osim toga pečerski crnorizac upotrebio je vizantisku istorisku književnost i činio je sam veštačke naučne kombinacije. Njegovo pričanje odjek je književne tradicije, koja je bila rasprostranjena u XI veku u kijevskim krugovima.

Kod Poljaka ova tradicija nalazi se već kod najstarijih letopisaca. Na nju se osvrće stari letopisac Kadlubek 1206 godine, a Boguhval, koji je umro 1253 godine, piše u svojoj poljskoj kronici, da su Sloveni, potomci Jafetovog sina, najpre stanovali u Panoniji, odakle su otišli na sever u Češku, Poljsku i Rusiju. Najopširnije nzlaže ovu teoriju veliki poljski istoričar Jan Dlugoš (1415-1480 godine). Ova teorija postala je tradicionalna kod svih starih poljskih letopisaca i istoričara.

Najstariji češki letopisac Kosmas, umro 1125 godine, dakle savremenik poslednjeg redaktora Nestorovog Letopisa, zna samo da su Česi iz Vavilona došli u Češku, ali ne zna ništa za balkansku otadžbinu. Dalimil u svojoj rimovanoj kronici 1314 godine dovodi već Čehe sa Balkana, „iz srpske zemlje, koja se naziva Hrvatska.” Ovu balkansku teoriju primaju posle svi češki istoričari.

Nestorovu teoriju prihvatio je u svom slavnom delu takođe grof Zigmund Herberštajn, rodom iz Slovenačke, koji je kao austrijski izaslanik putovao na dvor Ivana Groznog i prvi Evropi opisao moskovsku kneževinu, i Mihailo Frencl, prvi lužičko-srpski književnik, koji lužičko-srpski jezik dovodi od balkanskog srpskog.

Moderna nauka utvrdila je nepobitno da je slovenska praotadžbina bila na severu, za Karpatima. Pitanje je dakle, kako je mogla da se razvije druga teorija, da su slovenski narodi došli sa juga na sever, i to u tolikoj meri, i u tako staro vreme?

Ova teorija plod je književne kombinacije i crkvene polemike. Prema crkvenom učenju svi narodi sveta proizlaze od sinova Noja, a ovi potomci njegovih sinova razišli su se po svetu, kad su im se u Vavilonu pomešali jezicn. Grčke kronike počinju ovom seobom naroda iz Vavilona i svaki narod dovode od sinova Noja. Grčke kronike prevođene su već rano na staroslovenski jezik, naročito kronika Malalasa kronika Grešnika Gligorija Hamartalosa i Uskršnja kronika. Kompilator Nestorovog Letopisa imao je pred sobom ove kronike, te ih upotrebljavao. Prema njegovom geografskom poznavanju, put iz Vavilona za Evropu vodio je preko Balkana, dakle morali su i pretci Slovena iz Vavilona najpre doći na Balkan. U spisku ovih starih grčkih kronika Slovene nije našao, ali zato je našao druge narode, kao Ilirce ili Noričane, koji su nekada živeli na jugu, ali ih u njegovo vreme nije bilo više, pa je jednostavno kombinovao, da su ovi narodi bili pretci Slovena i da su Sloveni sa juga došli na sever. Tako je dakle nastala takozvana dunavska teorija, kao plod čisto crkveno-književne kombinacije i to verovatno najpre u kijevskim kalućerskim krugovima. Iz Kijeva ova teorija prešla je Poljacima, od Poljaka Česima.

Došao je još drugi, čisto verski momenat i crkvena polemika. Sveti apostol Pavle pisao je u jednom svom pismu, da namerava otići u Dalmaciju da tamo propoveda hrišćanstvo. Sv. Jeronim priznaje u jednom svom pismu, da je zbog toga tako tople krvi, jer je poreklom Dalmatinac. A Sv. Jeronim bio je veliki crkveni književnik, sekretar pape Damaza i čuveni bibliski autoritet u zapadnoj crkvi. Razume se, da za vreme Pavla i Jeronima nije bilo još traga o Slovenima na jadranskom primorju. Kasnije razvila se velika borba između latinskog i slovenskog sveštenstva oko slovenske službe u crkvi i slovenske azbuke. Na osnovi ovih podataka potpuno lako mogla je da se razvije tradicija, da je Sv. Pavle uistini propovedao u Dalmaciji i da je Sv. Jeronim pronašao slovensku azbuku i preveo crkvene knjige na slovenski jezik. Pobornici slovenskog jezika oduševljeno su prihvatili ovu tradiciju, koja je bila najsilnije oružje u odbrani slovenskog jezika u crkvi, i znali su da time tako uspešno manevrišu, da su uverili ceo svet, pa i rimsku kuriju u istinitost ove tradicije. Papa Jovan X. piše u svome pismu kralju Tomislavu i Mihailu Zahumskom, da su Hrvati bili pokršteni od Sv. Apostola. Znači, da je u ovo vreme ova teorija bila u Rimu opšte priznata. Papa Inokentije IV. primećuje u jednom pismu senjskom biskupu 1248 god., da je sveti Jeronim pronašao glagolicu. Razume se, da i protivnici nisu ostali dužni, pa su i oni preterivali u drugu krajnost i tako su za vreme kralja Tomislava latinski biskupi na saboru u Splitu utvrdili, da ovu azbuku nije pronašao Sv. Jeronim, nego neki Grk Metodije, koji je bio pristalica arijanske jeresi! To je bilo isto tako daleko od istoriske istine, jer kad su Sloveni došli na Balkan o arijanskoj jeresi davno nije bilo više traga, To dokazuje kako su strasne polemike vođene oko slovenskog jezika i kako je u ovoj polemici na jednoj i drugoj strani izopačavana istoriska istina.

Stari grčki i latinski izvori vrlo malo imaju vesti o Slovenima, ali vesti koje imamo potvrđuju, da je njihova praotadžbina bila na severu. Kornelius Nepos pisao je, da je prokonsul Metelus Celer od batavskog kneza dobio neke ljude, koje je bura iz Indije izbacila na batavsku obalu. Ova vest izgleda potpuno verovatna, samo se ne može odnositi na stanovnike Indije, nego na Vende, stanovnike Vendije. To je toliko verovatnije, jer se Baltički Zaliv naziva Venediski. Ovi ljudi bili su dakle Sloveni — Vendi sa baltičke obale, koji su plovili morem, pa ih je bura izbacila na obalu sadašnje Holandije. To bi bila prva vest o Slovenima na severu iz 58 godine pre Hrista. Tacit piše oko 98 godine po Hristu, da između Peucina i Finaca stanuju Veneti, narod koji je različan od Germana i Sarmata, vrlo veliki i borben. Plinije, koji je umro godine 79 pominje Venede na Visli, aleksandrijski geograf Ptolomej, umro oko 178 godine, piše da Venedi stanuju na Venedskom Zalivu, te su najveći od svih naroda Sarmatije. Dalje primećuje, da stanuju i na Visli, a Karpate naziva venedskim planinama. Prema njemu stanovali su dakle Venedi od Baltika do Karpata.

Posle toga, za vreme takozvane seobe naroda iščezavaju vesti o Slovenima i u toku nekoliko vekova o njima ima samo nekoliko vrlo oskudnih beležaka. Pominje se Venedski Zaliv kod Markijana, na Peutingerovoj Mapi dva put su zabeleženi Venedi, pominje ih grčka Uskršnja Kronika kao jedan od severnih naroda.

Sloveni pojavljuju se tek u VI veku i to većinom pod ovim imenom Sloveni, na celoj teritoriji od donje Labe i Sale u Nemačkoj, pa do Jadrana, Egejskog i Crnog Mora. Grčki istoričar Prokopije i latinski Jordan pišu opširnije o Slovenima i njihovim borbama sa Grcima, pa ih prestavljaju kao narod, koji iz otadžbine na severu prodire prema jugu. Takozvani ravenski Kosmograf piše, da su svi slovenski narodi izišli iz praotadžbine, koja se nalazi na severu. Takozvani bavarski geograf iz IX veka piše, da se pored drugih zemalja severno od Dunava nalazi velika i prostrana zemlja Srbija iz koje su izašli svi slovenski narodi. Od stranih slovenskih pisaca drži stari Dukljanski Pop tradiciju, da su Srbi došli sa severa. Istu tradiciju ponavlja kasnije u svojoj kronici đakon Toma iz Splita i dubrovački dominikanac Crević.

Kod Nemaca i drugih zapadnih naroda do XV veka nije se raspravljalo o pitanju slovenske praotadžbine.

Kod svih slovenskih naroda prevladalo je dakle u ovo doba mišljenje, da su Sloveni sa juga došli na sever. Pop Dukljanski gotovo je u tom pogledu jedini izuzetak, jer Toma splitski poziva se na njega. A u koliko postoje istoriski izvori do VI veka, svi govore, da se slovenska otadžbina nalazi na severu iza Karpata.

Tek od XV veka počelo se opširno raspravljati o ovom pitanju ne samo kod Slovena nego u naučnim krugovima uopšte i sada se brzo razvila druga teorija, da se slovenska praotadžbina nalazila na severu i da su Sloveni sa severa došli na jug. U početku ova teorija razvija se isto tako pod uticajem Sv. Pisma. Slovene dovodili su od Nojevih potomaka iz Vavilona u Evropu, samo da su ih mesto preko Male Azije i Balkana dovodili preko Kaspijskog Jezera i Dona. Ova severna teorija uglavnom je podeljena na dve grane. Jedna je bila takozvana vandalska teorija, koja je stare Vandale identifikovala sa Slovenima. Najistaknutiji pobornik ove teorije bio je u početcima XVI veka Kranc. Kod južnih Slovena ovu severnu teoriju primili su Orbini, Branković i Rajić. Martin Kromer je u Poljskoj u XVI veku glavni pobornik takozvane sarmatske teorije prema kojoj su Sloveni potomci starih Sarmata i njihova praotadžbina je Sarmatija. Ova severna teorija dobila je od XVI veka sve više maha, ali i južna imala je oduševljene i spretne branioce do kraja prošlog veka. Veći zamah i praktično značenje dobila je ova južna teorija prilikom takozvanog ilirskog pokreta, koji se osnivao na tome, da su južni Sloveni autohtoni na sadašnjoj zemlji i da su potomci davnih Ilira ili Tračana.

Postojale su dakle do najnovijeg vremena dve teorije, pobornici jedne i druge u najvećoj meri nisu radili sa naučnim argumentima. Balkanska teorija u glavnom je plod književne kombinacije i crkvene tradicije, severna teorija operisala je ogromnom masom neosnovanih filoloških argumentacija, slučajnih sličnosti imena i t. d.

Sada možemo potpuno sigurno reći, da se praotadžbina Slovena nalazila na severu. To dokazuju citati starih autora, Tacita, Plinija, Ptolomeja, koji svi poznaju Venede na severu, dalje stari istoričari, koji pričaju o dolasku Slovena sa severa i o osvajanju grčkih i rimskih krajeva. Sem toga imamo stvarne dokaze. Potpuno sigurno je utvrđeno, da stari Tračani i Iliri nisu bili Sloveni, nego samostalne grane arijskog stabla. O Slovenima na Balkanu stara istorija ne zna ništa, oni se pojavljuju tek u počecima novog veka. Topografska nomenklatura Balkana i Podunavlja nije slovenska, kao što nisu slovenska poznata lična imena. Slovena nekada na Balkanu nije bilo, jer nemamo o njima ni najmanjeg traga. Morali su dakle doći kasnije. Samo istorija ne može da utvrdi tačno, kad su došli. Ne možemo reći, da su počeli dolaziti tek onda, kad su Jordan i Prokopije pisali svoje istorije, za vreme cara Justinijana ili malo pre njega. Ne možemo reći, da su Slovenci došli tek godine 595, kad kronika primećuje, da su se borili sa Bavarcima na Topliškom Polju, ili nekoliko godina pre toga. Ali ne možemo ni reći, da su došli mnogo vekova ranije, nego što ih pominje istorija po južnim krajevima. Biće potrebno da mišljenje, koje je u novije vrem zavladalo u nauci, ispravimo u toliko, priznavajući, da su Sloveni već davno pre zauzeli panonsku ravnicu, a pojedini odredi prodirali i preko Dunava na Balkan. Za vreme hunskog kralja Atile panonska ravnica bila je sigurno već davno naseljena Slovenima. Seobu Slovena sa severa na jug treba pomeriti malo unatrag od Prokopija i cara Justinijana. Ne može se prihvatiti mišljenje, da su počeli dalaziti tek u ono vreme, ali ostaje fakat, da se njihona praotadžbina nalazila na severu, iza Karpata.

Osim ovih istoriskih dokaza imamo još dokaze iz toponomije, filologije i arheologije.

Topografska nomenklatura nije još dovoljno istražena i objašnjena u svim detaljima, ali već u glavnim linijama pruža dovaljan dokaz, da je slovenska praotadžbina na severu. Od Dnjepra i basena Desne do Dvine, Pripeti, Buga i Visle, a onda Vislom do njenog izvora, pa i preko izvora do Gornje Odre, Varte i Noteče krajevna nomenklatura je slovenska. Južno od Karpata stara krajevna imena pre nego što možemo istoriskn utvrditi Slovene po ovim krajevima, nisu slovenska. Za većinu ovih imena jasno je da nemaju slovenski koren, druga su nejasna, a vrlo je maln broj krajevnnh imena još iz rimskog doba, koja pokazuju slovenski oblik. U ostalom, pre Slovena po ovim krajevima stanovala su plemena trakijskog i ilirskog naroda. Tračani i Ilirci pripadali su istom arijskom stablu kao i Sloveni, oni su iščezli, a od njihovog jezika imamo samo male ostatke i zbog toga ne možemo lako kod pojedinih krajevnih imena utvrditi, da li su slovenskog ili trakijskog odnosno ilirskog porekla, jer ne znamo bliže srodnost ovih jezika sa slovenskim. Ovaj mali broj krajevnih imena južno od Karpata, koji jasno pokazuje slovenski oblik, možemo objasniti na taj način, da su pojedini odredi Slovena i pojedine kalonije prelazile preko Karpata već u rimsko doba, te se naselili među neslovenskim narodima.

Vrlo važni za ovo pitanje su filološki dokazi, naročito uporedna slovenska filologija. Oni izrazi koji se nalaze u svim slovenskim jezicima ili bar kod raznih slovenskih naroda, bili su poznati Slovenima još u praotadžbini. Iz takvih izraza možemo da zaključimo, kako je ta praotadžbina izgledala i gde se nalazila. Ako imaju na pr. svi slovenski narodi izraz „breza” znači, da su taj izraz doneli iz praotadžbine, kad su stanovali još u zajednici kao jedan narod, mada već podeljen na razne dialekte. Praotadžbina nalazila se dakle u kraju, gde raste breza. Ako potražimo na taj način sve izraze, koji su zajednički svim Slovenima, možemo da dobijemo sliku starog slovenskog života u praotadžbini, porodičnog n domaćeg života, kulture i zanimanja, a možemo da dobijemo i sliku geografskog položaja ove praotadžbine. Na taj način dolazimo do zaključka, da se ova praotadžbina nalazila negde na severu, u kraju gde je bila bujna vegetacija, mnogo vode i močara, šuma i ravnica.

Uporedna slovenska filologija može da nam otkrije još jednu sliku. Mi možemo da istražimo iz ovog zajedničkog staroslovenskog jezika one stare slovenske izraze, koje su već stari Sloveni u svojoj praotadžbini pozajmili od drugih naroda i na taj način možemo zaključiti sa kojim su narodima stajali u bližim odnosima. Na taj način možemo utvrditi, da su stari Sloveni stanovali u zemlji, gde su se graničili i živeli u dodiru sa Irancima i Turancima, Fincima i Litvancima, Keltima i istočnim Germanima. A to je moglo biti samo na severu od Karpata, na teritoriji od Visle do Dnjepra.

Slovenska arheologija i antropologija nisu još toliko obrađene, da bi mogle dati sigurne zaključke. Naročite su teškoće sa starom slovenskom antropologijom. Mi ne možemo utvrditi kakav je bio stari slovenski tip. Izgleda, da su se već u prastaro doba Sloveni pomešali sa drugim narodima tako, da već u praotadžbini nije postojao jedan slovenski tip. Uprkos tome slovenska arheologija daje nam mnogo razloga za zaključke, da se slovenska praotadžbina nalazila na severu. Na Balkanu i Podunavlju južno od Karpata stari grobovi pokazuju kulturu, koja nije slovenska. U prvim vekovima posle Hrista prodire preko Karpata druga kultura, koja je veoma srodna sa takozvanim lužičko-šleskim tipom, tako da je možemo smatrati samo kao jednu niansu za dalji razvitak ove lužičke kulture. Ako uzmemo, da je ovaj lužičko-šleski tip slovenski, što je i najverovatnije, onda moramo zaključiti, da su krajevi južno od Karpata bili naseljeni do Hrista drugim narodima; posle Hrista počinje da prodire na jug slovenska kultura lužičko-šleskog tipa i dolazi do Dunava, gde se susreće sa rimskom kulturom koja dolazi iz Italije i onda iščezava.

Svi razlozi govore, dakle, da se slovenska praotadžbina nalazila na severu od Karpata.

3. DOLAZAK SRBA I HRVATA.

Nauka je sada neosporno utvrdila, da su Srbi i Hrvati došli na Balkan iz velike slovenske praotadžbine, koja se prostirala na severu od Karpata, Dnjepra i basena Desne, pa do Visle, a prema svoj verovatnoći i preko Visls do Labe i Sale. Granice ove praotadžbine samo su relativne, jer su se neprestano menjale i širile. Pojedine slovenske čete i delovi naroda mogli su već vrlo rano da napuštaju ovu praotadžbinu i odlaze u druge krajeve. Tako je moguće da su se manji slovenski odredi pojavili na jugu već u rimsko doba. Granice ove praotadžbine širile su se neprestano sistematski na sve strake, Sloveni su potiskivali susedne narode i zauzimali njihove zemlje. Svi stari grčki i latinski autori, koji pominju Slovene u praotadžbini na severu, označuju ih kao vanredno veliki i snažan narod. Grčki geograf Ptolomej u II veku po Hristu naziva Slovene „vrlo velikim narodom", koji stanuje od Venedskih planina do Venedskog Zaliva (od Karpata do Baltika). Drugi autori upotrebljavaju izraze, kao „mnogobrojni narod", „veliki narod, koji stanuje na ogromnom prrstoru", „ogroman narod", „nisu rođeni nego sejani" itd. Treba dakle da su i granice ovoga naroda bile vrlo prostrane, a Sloveni neprestano su širili ove granice. Herodot priča, da su se u zemlji Neura mnogo namnožile zmije, pa su zbog toga bili primorani da ostave svoju otadžbinu, te se sele dalje na istok. U ovoj primedbi može se kriti odjek slovenske kolonizacije na istok. Na severozapadu već vrlo rano potisnuli su Litvance na Baltičko More, a Fince stalno su potiskivali na sever i istok na Volgu.

Ali pre svega Sloveni izgleda, da su na ušću Visle već vrlo rano došli do Baltičkog Mora. Od IV veka kod Grka održava se pričanje o ostrvima ćilibara, koja se nalaze na Severnom Moru i o reci Eridanusu, koja nosi ćilibar i uliva se u Severno more. Narod, koji se nalazi na obalama ovog mora prema grčkim glasovima naziva se Veneti. Ćilibar dolazio je na jug sa Baltičkog mora, ova primedba dakle ne može da se odnosi na narod Veneti, koji je stanovao u sadašnjoj Veneciji, isto tako nije verovatno, da se odnosi na neko keltsko pleme ovog imena.

Na ovoj teritoriji već Ptolomej beleži Venede. koji su bili sigurno Sloveni, jer nekoliko vekova posle toga, kad istoriografija počinje da otkriva pred nama tačnu sliku ovih krajeva nalazimo na ovoj teritoriji samo Slovene, a ni traga o nekom drugom narodu. Slovene nazivaju Nemci, bar Lužičke Srbe i Slovence, još danas Vendima. Najverovatnije je dakle, da je jedan deo Slovena već vrlo rano na Donjoj Visli zauzeo obalu Baltičkog Mora.

U vremenu kad su Srbi i Hrvati došli u svoju sadašnju južnu otadžbinu, granice slovenske praotadžbine bile su već znatno proširene.

Mnogo se vodilo sporova oko pitanja, da li su Srbi i Hrvati došli u sadašnju otadžbinu zajedno sa ostalim južnim Slovenima ili kaskije za njima i odvojeno od njih?

Tezu, da su najpre došli južni Sloveni, a tek kasnije kao odvojena grupa Srbi i Hrvati, najpre jasno je postavio i pokušao da dokaže slovenački filolog Jernej Kopitar i branio ju je vrlo strasno svim snagama svog razuma i znanja. Za njim stajao je u odbrani ove teze veliki slovenski filolog Franja Miklošić, koji je navodio sve moguće filološke dokaze, koje nauka može pronaći. Ovi Slovenci borili su se tako za svoju tezu još iz svog lokalnog slovenačkog patriotizma. Braniln su gledište, da su Ćirilo i Metodije pisali na jeziku, koji je bio zajedčki i makedonskim Slovenima i Slovencima.

Kopitar i Miklošić postavili su dakle tezu, da su Slovenci istog naroda sa makedonskim Slovenima i tako zvanim dakiskim Slovenima. Tek kasnije došli su Srbi i Hrvatn i zabili se kao klin meću južne Slovene.

Ova deoba južnih Slovena na dve grupe: južne Slovene u užem smislu i Srbo-Hrvate, naučno nije osnovana i ne može se održati. Srbi i Hrvati došli su u sadašnju otadžbinu zajedno sa ostalim južnim Slovenima. Filološki dokazi, koje je naveo Miklošić, vrlo su suptilni i ne mogu da dokažu ovo tvrđenje. Od istoriskih dokaza najvažnije je pričanje vizantiskog cara Konstantina Porfirogeneta o dolasku Srba i Hrvata. Oko ovog pričanja razvila se velika rasprava. Najenergičnije odbacio je ovo pričanje Konstantinovo kao potpuno neosnovano i neistorisko veliki hrvatski istoričar Franja Rački. On je naveo sledeće agrumante: prema pričanju Konstantina Srbi i Hrvati došli su za vreme grčkog cara Heraklija, dakle u prvoj polovini VII veka. Međutim istoriski je utvrđeno, da su pretci Srba i Hrvata već 100 godina ranije, godine 548 došli na Balkan. Pričanje Konstantina Porfirogeneta jasno iznosi znake veštačke kombinacije, mnogo ima nedoslednosti i očiglednih neverovatnosti i zbog toga ne zaslužuje poverenje. U glavnom, to je veštačka kombinacija osnovana na starim, maglovitim tradicijama. Istorija zna samo za jedan dolazak južnih Slovena sa severa, a o kasnijem dolasku Srba i Hrvata ne zna ništa. Filologija se odlučno protivi ovoj deobi južnih Slovena na dve grane: južnih Slovena u užem smislu i Srbo-Hrvata.

Ovaj filološki dokaz kasnije sjajno je doprineo Vatroslav Jagić, koji je van svake sumnje utvrdio, da su južni Sleveni, kad su došli na Balkan bili sa jezikovnog gledišta jedan narod i da su jedan narod ostali i do danas. Sloveni su došli sa severa kao jedna etnografska masa, kao velika poplava koja se razlila preko Karpata, poplavila panonsku ravnicu, lagano se razlivala do Dunava, prešla Dunav i zauzela gotovo celo Balkan. U ovoj etnografskoj masi nalazili su se takođe Srbi i Hrvati. U govoru južnih Slovena nigde nema oštrih prelaza, govor se preliva tako reći od sela do sela, iz nijanse u nijansu, tako da je još i danas vrlo teško utvrditi prelaz iz jednog narečja u drugo. A da su Srbi i Hrvati došli kasnije kao zasebna grupa, morao bi postojati jasan prelaz između govora južnih Slovena i srbo-hrvatskog jezika.

Filološki dokaz za jedinstvo južnih Slovena sigurno je dobro iznesen i ne može se oboriti. Izvesni izuzetci, koji postoje ne mogu da obore glavno načelo. Naročito posle dolaska Turaka nastao je u nekoliko poremećaj u ovoj lepoj simetričnoj filološkoj slici. Mnogi južni Sloveni bežali su od Turaka na sever i tako su se na izvesnim krajevima narečja izmešala međusobno. Naročito se to može opaziti u Istri i u južnoj Kranjskoj. Takvi poremećaji mogli su se dešavati n ranije i tako su se stvarale tako reći enklave jednog narečja između drugih narečja. Ali u glavnom ova simetrija je potpuno tačna, što dokazuje da su svi južni Sloveni došli zajedno, kao jedna velika poplava, razlivali se lagano i mirno preko novih teritorija tako da je filološka slika ostala ista, kao što je postojala u staro otadžbini.

Na Balkanu nalazimo Srbe i Hrvate u početku u najtešnjoj vezi jedne sa drugima, takoreći izmešane. U starim izvorima pominju se obično u najtešnjoj vezi i često se zamenjuju jedni sa drugima, pa se na pr. kaže: Hrvati, koji se nazivaju Srbi, ili obratno. Čak i češki kroničar Dalimil piše, da su Česi došli iz srpske zemlje, koja se naziva Hrvatska. Jagić je naveo mnogo tekstova iz starih grčkih i drugih autora, koji jasno pričaju, da su Srbi i Hrvati jedno i isto, takoreći dva imena za jedan pojam. Tek kasnije jedno ime se više učvrstilo na jednom kraju, a drugo na drugom nove otadžbine na jugu. Možemo dakle zaključiti, da su u staroj otadžbini bili jedno.

O dolasku Srba i Hrvata imamo samo pričanje Konstantina Porfirogeneta, koje je Franja Rački odbacio kao potpuno neistorisko. Razlozi, koje je naveo Rački potpuno su tačni. On je dokazao, da Srbi i Hrvati nisu došli odvojeno od ostalih južnih Slovena i nisu došli na taj način kao što opisuje Konstantin Porfirogenet. Ali njegovo pričanje ima ipak veliku istorisku važnost, jer se u njemu krije odjek stare tradicije, a naročito baca svetlost na njihovu praotadžbinu. Treba samo da se odbace sve veštačke kombinacije i izljušti ovo istorijsko jezgro. U svome delu: „O narodima”, ili kako se još zove: „O upravljanju državom” priča vizantiski vladar pored ostalog, kako su Srbi n Hrvati došli u sadašnju otadžbinu:

Hrvati su ranije stanovali sa druge strane Vagibareje, gde su sada Velohrovati. Jedan rod odelio se od njih i pod vodstvom petorice braće i dve sestre došli su u Dalmaciju, pobedili Avare, jedan deo isterali iz zemlje, a drugi deo primorali da im se pokori. Tako je Dalmacija došla pod vlast Hrvata. Potomci Avara sačuvali su se do danas i na njima se poznaje avarsko poreklo. Drugi su ostali dalje u blizini Franaka, nazivaju se još sada Velohrovati ili Beli Hrvati i održavaju veze i prijateljstvo sa Turcima. Od ovih Hrvata, koji su se naselili u Dalmaciji, jedan deo se odvojio i osvojio Italiju i i Panoniju. Oni su imali svojeg vladara, koji je živeo u prijateljskim odnosima sa hrvatskim kraljem.

Ovi Hrvati, koji žive u Dalmaciji proizlaze od nekrštenih Hrvata, koji se nazivaju Beli, i žive sa druge strane Turaka u blizini Franaka. On su susedi slovenskih nekrštenih Srba. Ime Hrvat na slovenskom jeziku znači onaj „koji drži mnoge zemlje”. Velika Hrvatska koja se naziva Bela, dosada je nekrštena, kao n susedna Srbija. Konjice i pešadije imaju manje nego krštena Hrvatska, jer su neprestano izloženi napadima od straie Franaka, Turaka i Pacinakita. Oni nemaju brodova i trgovačkih lađa, jer stanuju daleko od mora. Iz njihove zemlje do mora je 30 dana putovanja, a ovo more naziva se Tamno.

Srbi proizlaze od nekrštenih Srba, koji se nazipaju Beli i stanuju sa druge strane Turaka u kraju, koji se naziva Bojka. Oni su susedi Franaka i velike nekrštene Hrvatske, koja se naziva Bela. Tamo su stanovali u početku i Srbi, kad su posle ova dva brata zadobila vladavinu, jedan sa polovinu naroda otišao je rimskom caru Herakliju, koji mu je u solunskoj oblasti dodelio pokrajinu Srbiju, koja je do danas sačuvala ovo ime. Ime Srbin znači na latinskom rob. Zbog toga se i sada obuća robova naziva „srbula”, a srbuljani su oni, koji nose siromašnu obuću. Tako su dobili ime Srbi, jer su bili sluge rimskog cara. Posle nekog vremena ovi Srbi su hteli da se vrate u svoju otadžbinu i car im je dozvolio.

Ali kad su prešli reku Dunav, pokajali su se, te u Beogradu zamolili cara Heraklija, da im odredi drugu zemlju. A kako je zemlja Zahumlje, Travunja i Konavlje stajala pod vladavinom rimskog cara, a ovi krajavi bili su nenaseljeni, jer su Avari isterali rimsko stanovništvo car, ih je tamo naselio. Ovi Zahumljani su Srbi i potomci ovog vladara, koji je prebegao caru Herakliju. Rod prokonsula i particija Mihaila Viševića zahumskog kkeza proizlazi od nekrštenih Srba, koji stanuju na reci Visli, u kraju zvanom Dicika.

To je sadržina Konstantinovog pričanja o dolasku Srba i Hrvata.

Grčki car je pisao svoje delo oko godine 948, dakle približno 400 godina kasnije od prvog velikog napada Slovena na južnu Dalmaciju, o kojoj priča istorija i približno 300 godina posle cara Heraklija. On je pisao na osnovi tradicije, koja je sačuvana u vizantiskim, krugovima, a verovatno i u slovenskim, naročito na dvoru zahumskog kneza Mihaila Viševića, sa kojim je grčki dvor održavao prnjateljske veze. Kroz toliko vekova ova tradicija mogla se znatno izmeniti i dobiti svoju naročitu boju. Sem toga car je kao grčki naučnik činio svoje veštačke kombinacije. Ali ova tradicija imala je i svoju osnovu.

Znalo se o velikim borbama cara Heraklija sa Slovenima i o silnim napadima Slovena na grčku carevinu u doba ovog vladara, pa je Konstantin Porfirogenet preneo pričanje o dolasku Srba i Hrvata u njegovo vreme, mada je izvršeno mnogo ranije.

U izvesno vreme južni Sloveni stajali su pod vodstvom Avara ili bili saveznici Avara. Kao saveznici Avara ratovali su pod kaganom Bajanom sa Vizantincima i čak učinili onaj grandiozni napad na Carigrad. Iz nemačke kronike Fredegara poznato je, kako su se Sloveni pobunili protiv Avara pod vodstvom Sama, koji je osnovao veliku slovensku državu. Ova država obuhvatala je Slovence, Čehoslovake, pa i severne Srbe. Imamo tragova, da su ovi Hrvati, koji su dali početak hrvatskoj kraljevini, stajali u tesnijim odnosima sa Avarima. Od Avara primili su ime svog načelnika — ban. Reč ban skraćena je od bajan, a to je bila titula avarskih kagana. U početku banovi su vladali nad Likom, Krbavom i Gackom. To je bila stara hrvatska banovina, početak hrvatske banovine. Interesantno je, da se baš po ovim krajevima nalazi mnogo krajevnih imena, koja potsećaju na Avare, kao Obrov, Obrovac itd. Moguće i verovatno je, da su hrvatski banovi stajali u tesnijoj zavisnosti od Avara i otuda tradicija kod Konstantina, da su Hrvati zajedno sa Avarima osvojili Dalmaciju. Nemački kronist Fredegar piše, da su Avari počeli da se žene slovenskim ženama i sinovi iz ovih brakova pobunili su se protiv Avara, te ih isterali pod vodstvom Sama. Isti slučaj mogao je biti sa Hrvatima, da je deo Avara pristao uz hrvatskog bana, naselio se među Hrvate, a kasnije Hrvati se oslobodili Avara i postali samostalni, pa počeli da šire svoju državu. Prva Hrvatska prostirala se od Raše do Krke, onda se pridružio kraj između Krke i Cetinje i tako je stvorena Velika ili Bela Hrvatska. Sa ovom Hrvatskom udružila se crvena Hrvatska, koja se prostirala od Cetinje do Bojane. To je bila primorska ili dalmatinska Hrvatska u svome najširem obimu. Na Posavlju osnovana je druga hrvatska kneževina, tako zvana posavska Hrvatska. Za vreme kralja Tomislava primorska i posavska Hrvatska udružuju se u jednu kraljevinu. Tako su Hrvati iz Like, Gacke i Krbave širili svoju vlast i sa njom hrvatsko ime.

Što se tiče Srba, Konstantinovo pričanje ima još više karakter bajke, koju možemo da izložimo na sledeći način: u njegovo vreme vladao je u Zahumlju, Travunju i Konavlju srpski knez Mihailo Višević. Moguće, da je na njegovom dvoru postojala tradicija, da je njegova porodica u srodstvu sa vladarskom porodicom, koja vlada nad Srbima u praotadžbini. Konstantin znao je za srpski kraj Srbiju, sada Serfidže u solunskoj pokrajini, čuo je za Srbe u okolini Beograda i dobre odnose imao je sa knezom Viševićem na Primorju, pa je iz svega toga izveo kombinaciju, da su neki Srbi došli sa severa iz roda ovog kneza na Visli, zamolili najpre cara Heraklija za zemlju i on im je dao solunsku pokrajinu. Sa ovom zemljom nisu bili zadovoljni, pa su htali da se vrate natrag. Kad su došli do Beograda na Dunavu, pokajali su se i zamolili cara za drugu zemlju, a onda im je car odredio Zahumlje. Ovo je pričanje o lutanju Srba po Balkanu bajka i veštačka kombinacija sa kojom je grčki car hteo da poveže ova tri srpska kraja za koje je čuo: Zahumlje, solunska pokrajina, okolina Beograda. Isto tako je njegova fantazija, da su molili grčkog cara za zemlju, jer grčkn car nije mogao zapisati, da su je osvojili oružjem.

To je odjek stare tradicije, da su južni Sloveni pod vodstvom Srba došli na Balkan, razume se ne za vreme Heraklija, nego mnogo ranije, nisu molili grčkog cara za zemlju, nego su je osvojili oružjem.

Važnije je to, šta priča Konstantin o praotadžbini Srba i Hrvata iz koje su došli na Balkan. Ako hoćemo pronaći ovu otadžbinu moramo pre svegaobjasniti izraze, koje on upotrebljava. Franci, to su Nemci, kojima je u to vreme vladao car Oton I. iz saksonske dinastije. Turci, to su Madžari, koji su se nekoliko decenija ranije naselili u Panoniji i činili napade na razne strane. Konstantin je znao za Turke u Maloj Aziji, znao je za Madžare u Panoniji, koji su se pojavili nekoliko decenija ranije, da su iste rase sa Turcima. A u ovo vreme bila je moda kod naučnika, da za narode koji se nanovo pojavljuju upotrebljavaju stara poznata imena naroda, koji su im srodni ili koji su živeli nekada na istoj teritoriji. Imena novih naroda nisu bila moderna i grčka nauka ih izbegava. Zbog toga i za Slovene radije upotrebljavaju izraz Geti, koji su bili staro trakisko pleme, za Srbe izraz Tribali, koji su bili isto tako neko trakisko pleme itd. Potpuno je dakle razumljivo, da Konstantin Madžare označuje izrazom Turci. Pacinahiti bez sumnje su Pečenjezi, mongolsko pleme, koje je u ovo vreme vladalo stepema na Crnom Moru i napadalo na susedne narode. Nejasni su izrazi Vagibareja, Bojki, Dicika, koji su izlagačima prouzrokovali ogromne teškoće.

Izraz Vagibareja jedni tumače da je pogrešno Bavarija, drugi da je sastavljeno iz Vag-slovačka reka — i srpskog izraza bara, dakle „bare na Vagu”, a treći da je to pogrešno Babina gora, koja je jedna planina u Beskidima. Ime Bojki objašnjavaju neki, da je pokvareno od — Bohemoj, — dakle Češka, drugi dovode u vezu s tim ime Bojki, mala opština u istočnim Karpatima, na putu iz Strija u Lavočno. Tamno More može da bude samo Baltičko More, a izraz Dicika vrlo je nejasan. Najverovatnija kombinacija bila bi, da je pogreškom prepisivača u rukopisu d napisano mesto l, a pravilno treba da bude Licika ili Lucika, a to 6i bila Lužica. Na grčkom jeziku lako se zamenjuje d sa l.

Nije verovatno, da je Konstantin pod Vagibareja razumeo Bare na Vagu ili Babina Gora, a pod Bojka sadašnju malu opštinu Bojki, koja u njegovo vreme verovatno još nije postojala. Ostala kod njega navedena imena označuju velike, poznate narode i zemlje, pa je neverovtno, da bi u vezi stim označio neko malo selo ili brdo. Vagibareja najverovatnije je Bavarska, Bojka-Češka, a Dicika srpska Lužica. Pitanje je dakle, gde je Konstantin zamišljao praotadžbinu Srba i Hrvata?

Iz tradicije je znao, da su došli sa severa iz velike slovenske, praotadžbine vodeći veliku slovensku seobu na Balkan. Iz iste tradicije je znao, da se ova praotadžbina prostirala na širokim prostorima od granica nemačke države na zapadu, pa do onih krajeva na istoku, koji su izloženi napadima Pečenjega, dakle od Sale i Labe, pa do basena Dnjestra. Moguće, da je čuo nešto o češkim Hrvatima, o hrvatskom knezu koji vlada na gornjoj Visli, o srpskom narodu koji stanuje na Sali n Labi i graniči se sa Bavarcima, Česima i Francima, i o njihovoj zemlji Lužici. Može biti, da je nešto čuo o ruskim Hrvatima na Dnjestru, čuo je bar maglovitu tradiciju o velikoj slovenskoj praotadžbini na severu, vrlo lako je čuo za severne Srbe, koji su onda stajali u ljutim borbama sa nemačkim carom Otonom I. Velikim, a grčki dvor održavao je sa Otonom dobre diplomatske veze. Čuo je, da se hrvatsko n srpsko ime nalazi na severu na raznim tačkama severnog slovenstva. Tako je nastalo njegovo pričanje o praotadžbini Srba i Hrvata, koje nije ni bajka, ni istoriska istina, interesantan odjek stare tradicije, pomešan sa veštačkim kombinacijama.

5. VELIKA SRBIJA I VELIKA HRVATSKA U PRAOTADŽBINI

Konstantin Porfirogenet predstavljao je Veliku Srbiju i Veliku Hrvatsku, da leže iza Karpata i Sudeta, da se graniče sa Pečenjezima na istoku i Bavarcima i Francima na zapadu, da se prostiru dakle od srednjeg Dnjestra do izvora Sale. A to je cela teritorija velike slovenske praotadžbine. Mislio je dakle, da su se Srbi i Hrvati nalazili na celoj teritoriji slovenske praotadžbine.

Nameće se pitanje, da li imamo sem ovoga pričanja Konstantina Porfirogeneta još neke druge vesti i tragove o Velikoj Hrvatskoj i Velikoj Srbiji na severu?

Pečerski letopisac pominje u svojoj kronici četiri puta Hrvate i to na način, kao da su oni jedno od ruskih plemena, ali pleme koje živi prilično daleko od drugih i u slaboj je vezi sa ostalim Rusima. Najpre se pominje, da su Beli Hrvati došli od Dunava, te se naselili na severu u blizini Čeha, Srba i Slovenaca. To je ono na biblijskoj osnovi pričanje o seobi Slovena sa juga na sever, koje ima karakter naučne kombinacije. Dalje pominje Hrvate u spisku ruskih plemena, potom u pričanju o Olegovom pohodu na Carigrad u kome su učestvovali pored ostalih slovenskih plemena, pa i Varega i Čuda takođe Hrvati i najposle primećuje, da je 992 godine car Vladimir učinio pohod na Hrvate i tom prilikom napali su ga iza leđa Pečenjezi. Od ove godine iščezavaju Hrvati iz ruske istorije. Prva redakcija pečerskog letopisca nastala je posle 1030 godine, poslednja redakcija bila je završena 1116 godine i to na osnovi raznih kompilacija koje su činjene u drugoj polovini XI veka. Iz ovih beležaka je dakle sigurno, da je u kijevskim krugovima u drugoj polovini XI veka bila još snažna tradicija na neke Hrvate, koji su živeli na izvoru Dnjestra, možda između Dnjestra i Sana, u sadašnjoj istočnoj Galiciji ili u sadašnjim poljskim vojvodinama Lavovo, Stanislavovo n Tarnopolj. Ova tradicija mora imati staro poreklo, jer je nemoguće pojmiti, kako bi se u Kijevu razvila tradicija na ovo pleme, da doista nikad nisu postojali Hrvati, koji su ušli u sastav ruske države. Imamo dakle sigurne tragove o ruskim Hrvatima na severu istočnih Karpata. Narod, koji je onda živeo između Dnjestra i Sana sigurno je po svojem jeziku bio najbliži ostalim ruskim plemenima, sa kojima se i ujedinio. Ovi Hrvati plemenski nisu bili isto sa našim balkanskim Hrvatima. Xrvatsko ime sačuvalo se dakle do kraja XI veka u istočnoj Galiciji kod ovog ruskog stanovništva.

Na zapadu, kod lužičkih Srba pominje mesto Chruvati kronist Tietmar. Ovi Hrvati stanovali su na levoj obali Sale između Merzeburga i Hale, na njih potseća još ime varoši Klein—Korbetha. Ovi Hrvati sigurno se nisu doselili na levu obalu Sale za vreme dugih i krvavih borbi između Nemaca n Slovena, jer se u toku ovih borbi slovenstvo povlačilo od Nemaca dalje na istok, a ne obratno. Moraln su tamo stanovati još pre početka ovih borbi, t. j. pre Karla Velikog.

U Češkoj pominju se Hrvati dvaput. U legendi Sv. Vaclava priča se, da se njegova majka Dragomira, posle ubistva svog sina, uplašila za svoj život i pobegla Hrvatima. Dragomira bila je poreklom Lužička Srpkinja iz plemena Stodorana, bila je vrlo dobra Srpkinja i pomagala je svojim zemljacima sa češkom vojskom u njihovim borbama protiv Nemaca. Posle smrti svog sina i nereda koji su izbili pobegla je plemenu, koje joj je bilo najbliže i gde se osećala najsigurnijom. Ovi Hrvati stanovali su negde u severnoj Češkoj.

Drugi put pominju se Hrvati u Češkoj u ustanovnoj listi praške biskupije iz 1086 godine, kojom se utvrđuju granice povučene u X veku. U ovom dokumentu opisuju se granice praške biskupije i plemena, koja joj pripadaju, te se kaže: Pšovani, Hrvati i drugi Hrvati, Šlezani, Trebovani, Boborani, Dedošani... Na istoku, granice su reke Bug i Stig sa gradom Krakovo i provincijom, koja se naziva Vag i svim krajevima kojn pripadaju ovoj varoši Krakovo. Mnogo se raspravljalo o tome, gde se nalaze ovi dvojni Hrvati. Prvi Hrvati verovatno su tamo, gde i legenda o Sv. Vaclavu pominje Hrvate, drugi Hrvati nalazili su se dalje na istoku, u Šleskoj ili u krakovskoj zemlji, koja je u ovo vreme pripadala Češkoj. I poljska kronika Kadlubeka primećuje, da je Boleslav Hrabri podjarmio Hune ili Madžare, Hrvate i Moravce, te ih pridružio svojoj državi. On je Madžarskoj oduzeo Slovačku, osvojio Moravu i krakovsku zemlju udružio sa Poljskom. Poljski Hrvati živeli su dakle na gornjoj Visli sa starim središtem u Krakovu. U panonskoj legendi o Sv. Metodiju priča se, da knez „na Visli” nije hteo slušati Sv. Metodija i primiti hrišćanstvo od njegovih učenika. Onda mu je Sv. Metodije zapretio, da će ga primiti u tućoj zemlji i tako se i dodilo. Napao ga je neprijatelj i proterao iz njegove kneževine, i u izgnanstvu on se pokrstio. Interesantno je, da i Konstantin Porfirogenet u X veku zna za kneza na Visli o kome priča, da je istog roda kao srpski kneževi na Zahumlju.

Stara poljska kronika iz XIII veka primećuje, da se u Krakovu pevala stara pesma, kako je Valgred Drski, koji je vladao na gradu Tinjec pobedio kneza Vislava, koji je vladao na gradu Vislici na gornjoj Visli i isterao ga iz zemlje. Može biti, da je to odjek događaja o kome priča legenda o Sv. Metodiju. Ime Valgred je germansko i on je mogao da bude vođa germanske vojničke družine, koja je nadirala Vislom. Takve germanske družine u ovo vreme dolazile su u razne zemlje, stupale u službe kod domaćih kneževa kao vojničkn najamnici, a često i pljačkale na svoju ruku i osvajale krajeve.

Ovog kneza na Visli naziva legenda o Sv. Metodiju „vrlo moćnim knezom". Imamo dakle trag o velikoj hrvatskoj državi na gornjoj Visli. Boleslav Hrabri je ovu državu pridružio Poljskoj i od toga vremena poljska zemlja sa središtem u Poznanju zvala se Velika Poljska, a stara Hrvatska na gornjoj Visli sa središtem u Krakovu zvala se Malopoljska.

Imamo istoriske tragove o ruskim Hrvatima u istočnoj Galiciji, o poljskim Hrvatima na gornjem toku Visle, o češkim Hrvatima na planinama severoistočne Češke i o srpskim Hrvatima na zapadu od Sale.

Pored gore navedenih imamo za Hrvate na severu još i dokaze arapskih geografa. Masudi u X veku nabraja među narode na severu Moravce, Hrvate, Čehe (poslednji izraz nije jasan n mesto Čeha moglo bi da bude Sasa). On poznaje dakle Hrvate pored Moravaca i Čeha ili Sasa, dakle isto tako na češkim planinama od izvora Visle do Labe. Još interesantniji je drugi arapski dokaz, koji je istakao u svom delu Niderle. To su legende nz kronike Kardizija i persijskog geografa, koji opisuju severnu i istočnu Evropu. Oba su uzimali iz starijeg izvora od početka IX veka ili krajem VIII neka. Prema ovom izvoru zemlje Slovena počinju deset dana putovanja od Pečenjega. U njoj se nalaze dva velika grada: Vantit i Horvat. Poslednji grad Horvat je vrlo veliki i prestonica je vladara. Imena ovih gradova dosada čitana su od tumača i izdavača na razne načine. Naročito oko imena prve varoši Vantit bila su razna mišljenja. Što se tiče druge varoši, legenda je jasnija tako, da se ne može razumeti drukčije nego Hrvat. Imena gradova naročito kod istočnih autora sinonimna su za imena zemlje i naroda. To bi značilo da se severni Sloveni dele na dva dela: na istoku žive Anti, na zapadu Hrvati. Na sličan način pišu i stari vizantiski istoričari, da se Sloveni dele na Ante i Slovene u tešnjem smislu. Anti bili bi pretci Rusa, Sloveni ostalih. Istočni geografi poznaju dakle po izvoru, koji proizlazi iz kraja VIII veka meću severnim Slovenima veliko političko središte, koje se naziva Hrvat i pod imenom Hrvat razumu sve zapadne Slovene, a istočne Slovene ili Ruse pod imenom Anti.

Tome treba još dodati one tekstove, koji pričaju o dolasku južnih Slovena sa severa. Pop Dukljanski priča, da su Goti pretci Srba i Hrvata, došli sa severa. Isto ponavlja Toma Splitski i drugi.

Najposle vrlo interesantan je još tekst kralja Alfreda krajem IX veka. On poznaje narod Horiti, koji stanuje između Moravaca i Daleminaca. Daleminci bili su jedno od najsnažnijih srpskih plemena, koje je stanovalo na Labi. Horiti bili bi dakle pleme, koje stanuje za Češkim Planinama, od Morave do Labe.

Treba priznati, da svi ovi tekstovi nisu dovoljno jasni i svaki od njih nema dovoljno dokazne snage. Ali ako se pogleda da imamo ove tekstove iz najrazličnijih izvora, od istočnih autora i engleskog kralja, iz slovenskih kronika i od vizantinaca i da se sve ove vesti slažu međusobno, onda ne može biti sumnje, da je u IX veku postojala još tradicija na Hrvate i to na celoj širokoj teritoriji slovenske praotadžbine, od Dnjestra, pa iza Karpata do Visle i Odre i posle za Češkim Planinama do Labe i do izvora Sale. Sve je to Velika ili Bela Hrvatska, čiji odjek nalazimo još u navedenim letopisnim i putopisnim vestima.

Isto tako sačuvalo se na severu srpsko ime i tradicija na Veliku Srbiju. Srbi na severu pominju se pre svega kao veliki narod između Sale, Čeških Planina, Nise, Bobre, Odre i Havele na severu. Ove Srbe pominje najpre polovinom VI veka geograf Vibius Sequester, koji piše, da reka Laba deli Sveve od Srba. Ova primedba je nejasna i netačna, jer su u ovo vreme Srbi sigurno stanovali daleko preko Labe na zapadu bar do Sale, a verovatno i preko Sale. Sa druge strane nemačko-svevsko ili švapsko pleme nije dostizalo do Labe. Srbi su stajali na granici u borbi sa Bavarcima n Sasima. Ali ova primedba je dokaz da se u ovo vreme znalo za srpski narod na Labi.

Za vreme slovenskog vladara Samo srpski knez Dervan udružio se sa Samom. Ova irimedba može se odnositi samo na severne Srbe, najverovatnije na Srbe između Labe i Sale. Karlo Veliki počeo je veliku borbu Nemaca sa Srbima, koja je trajala nekoliko vekova. Svojim prvim pohodom porazio je Srbe i u ovoj borbi pao je „ponositi srpski knez" Miliduh godine 805. Od ovog vremena istorija severnih Srba je poznata. Njihov ostatak su sadašnji Lužički Srbi.

Osim toga imamo u starim izvorima još nekoliko tragova o Srbima na severu i to na drugim mestima. Najvažniji je takozvanm bavarski geograf nz IX veka, koji nabraja razne slovenske zemlje i njihove gradove na severu. On piše: „Zeruiani, čija je zemlja tako velika, da su iz nje izašli svi slovenski narodi i vode svoje poreklo". Pitanje je, šta je on razumeo pod ovom rečju „Zeruiani"? Neki su tumačili, da je mislio na rusko pleme Severjani, drugi da je mislio na Sarmate, ali sva ova objašnjenja su usiljena, a najprirodnije je da se tumači: Serbiani, Srbi. Nemoguće je, da je kaluđer, koji je pisao ovu raspravicu u nekom manastiru u Bavarskoj, mislio na rusko pleme Severjana, koje je živelo negde istočno od Dnjepra i koje u ovo vreme nije igralo više nikakvu samostalnu ulogu. Isto tako je nemoguće, da je mislio na geografski pojam Sarmatije. Takozvana sarmatska teorija, da su Sloveni izašli iz Sarmatije, mnogo je mlađeg porekla, razvila se pre svega na istoku, a osim toga, izraz Serviani nipošto se ne slaže sa izrazom Sarmata. Bavarski geograf, koji je bio verovatno po narodnosti severni Sloven, u svojoj skici hteo je da predstavi slovenske zemlje i njihove gradove i to pre svega zemlje severnih i zapadnih Slovena. Njegova primedba ne može se odnositi na južne Srbe, jer piše izrično, da ove zemlje leže severno od Dunava. U njegovo vreme postojala je dakle još tradicija na neku Veliku Srbiju iz koje su izašli svi slovenski narodi.

Prokopije piše, da su Sloveni i Anti nekada imali zajedničko ime. U davnini zvali su se Spori. A ovo ime objašnjava on grčkim izrazom „sporaden”, koji znači „rastrešeno", i primećuje da su se tako zvali, jer su stanovali rastureni na vrlo velikim prostorima. Razume se, da je njegova etimologija veštačka i nemoguća. Ime Spori mnogi istoričari objašnjavaju, da je pokvareno od Sorbi, što je vrlo lako moguće. Prokopije je dakle hteo u tom slučaju reći, da su se nekada svi Sloveni zvali Srbi i da je njihova otadžbina bila veoma prostrana.

Ove vesti bavarskog kaluđera, koji je bio verovatno poreklom Lužički Srbin, i grčkog istoričara, odviše su nejasne i ne mogu da dokažu, da se nekada cela slovenska praotadžbiia zvala Srbija i da je ime Srbin bilo prvobitno ime za sve Slovene. Mogu se samo pribeležiti u vezi sa ostalim vestima kao interesantni podaci. Ali imamo mnogo drugih vesti i fakata koji dokazuju, da je srpsko ime nekada na severu bilo vrlo prošireno.

Kod takozvannh Lužičkih Srba, koji su ostatak nekadašnjeg velikog srpskog naroda, ovo ime specijalno se utvrdilo i sačuvalo do danas. Ovi Srbi zauzimali su nekada celu teritoriju od Bobre i Nise na istoku, pa do Sale ia zapadu. Proširili su se i preko Sale i njihove naseobine dopirale su do Majne. Kraj iza Čeških Planina između Labe i Sale i na izvoru Sale zvao se nekada Survenland — srpska pokrajina, kasnije Sare. Ovde na krajnje zapadnoj granici prema Bavarskoj Srbi su bili naročito gusto naseljeni, te su zbog toga kraju dali svoje ime. Karlo Veliki osnovao je 805 godine takozvanu „srpsku granicu", koja je išla daleko na zapadu od Sale, od Bardenvika preko Brunšvika na Erfurt, Forhajm Bamberg, Norinberg, u Regensburg na Dunavu. To je bila neke vrste vojnička granica Nemaca protiv Srba. Srbi zauzimali su na levoj obali Labe staru Marku do Orave. Zapadno od Sale postojale su srpske župe Langnica i Orla. Sareland pominje se već godine 801. Najstariji češki kroničar Kosma naziva ovu pokrajinu Zribia, u jednom dokumentu cara Henrika III 1040 godine naziva se okrug Zurba. Na desnoj obali Labe kod ušća Sale u Labu nalazila se srpska župa, koja se zvala Serbište, gde se sada nalazi varoš Zerbst, u sadašnjoj kneževini Anhalt. U Turingiji u XIII veku nalazio se kraj Zurbove, sada Zorbau. Kod malog plemena Žitici, nalazio se grad Zurbici, Zorbik, sada Klein-Zerbst. Između Labe, Sale i donje Mulde nalazila se župa Sermunti, Zirimudi, koje ime isto tako dolazi od Srba. Dalje imamo župu Sarove kod ušća Kvize u Bobru, sada Sorov, Sorau. Srpsko ime bilo je dakle vrlo učvršćeno na Sali i zapadno od Sale, kao da su ovde, na krajnjoj, zapadioj granici stanovali Srbi najmnogobrojnije.

Drugu tradiciju sačuvao nam je arapski geograf Masudi u IX veku. On piše: „Surbi su narod, pred kojima imaju Sloveni veliki strah i to iz razloga, koje ovde ne možemo da nabrajamo i zbog osobina, koje ne možemo da opišemo. Oni nemaju nikakvu veru, kojoj bi se potčinili. Dalje dolaze Moravci, Hrvati, Sahi (Česi ili Sasi?), Gušani i Braničani. Pomenuti Srbi spaljivaju se sami, ako im umre kralj ili načelnik, i sa njim spaljuju konje. Pri tome se drže običaja sličnih onima u Indiji. Ovaj slovenski narod i drugi prostiru se prema istoku, pa su daleko od zapada".

Masudi svakako nije izmislio ovo pričanje, nego treba da ima stvarnu osnovu. Njegovi Srbi nalaze se na istoku od Moravaca dakle na Visli ili na istoku od Visle, a ne u sadašnjoj Lužici ili na Labi.

Konstantin u svome delu „O upravi države” ubraja Srbe među ruska plemena: „Dregovići i Krivići i Srbi i ostali Sloveni...” O ruskom plemenu Srba ne znamo uostalom ništa. Moguće, da je Konstantin ove zamenio za Severjane. Ali nije isključeno, da je čuo o Srbima na severoistoku, te ih smatrao za jedno od ruskih plemena.

Krajevnih imena, imena naseobina, sa imenom Srbi imamo znatan broj po raznim poljskim krajevima, pa i po Rusiji, naročito po Beloj Rusiji, a i meću Velikorusima. Iz ovih krajevnih imena ne možemo učiniti istoriske zaključke, mada su interesantna. Ali mi ne znamo njihovu starost, ne znamo kad su postala i na kakav način. Ona mogu da budu kasnijeg porekla od Srba, koji su se za vreme ratova sa Nemcima preselili meću Poljake. Za vreme ovih dugotrajnih borbi, mnogo stanovništva povlačilo se natrag, na istok u slobodne slovenske krajeve. Poljaci su u borbama sa Nemcima odvodili sobom stanovništvo, ako su morali zemlju ostaviti Nemcima. Naročito su činili to u velikoj meri za vreme borbi Boleslava Hrabrog. Osim toga nije u svim slučajevima sigurno da ova imena proizlaze baš od Srba. Može da bude n slučajna sličnost imena i drugog etimološkog porekla. Alp snakako broj ovih imena kod svih severnih Slovena, Čeha, Poljaka i Rusa, frapantno je veliki i za mioga možemo utvrditi veliku starost.

Pored istorijskih Srba na Sali i Labi u srednjoj Nemačkoj imamo dakle kod starih autora još tradiciju na Veliku Srbiju na severu, pominju se Srbi na severu i to na raznim tačkama, na istoku kao i na zapadu.

Imamo dakle mnogo beležaka iz IX veka o Velikoj Srbiji i o Velikoj Hrvatskoj na severu. Ove beleške odjek su stare tradicije koja je sačuvana. U IX veku počinje već da se objašnjava istorija severnih Slovena n onda ne nalazimo više srpski i hrvatski narod i srpsku i hrvatsku državu na severu. Hrvatsko ime na severu već iščezava, srpsko ime fiksirano je na jednom od slovenskih naroda na Sali i Labi. U ostalom Velika Srbija i Velika Hrvatska podeljena je i ušla u sastav raznih slovenskih naroda i država. Na Veliku Srbiju i Veliku Hrvatsku ostala je samo još tradicija.

7. KAKO JE NASTALA TEORIJA O STAROJ SLOVENSKOJ DEMOKRATIJI?

Treba jednom za uvek ostaviti teoriju, čiji je najizrazitiji predstavnik bio Herder o staroslovenskom demokratizmu i miroljubivosti i o slovenskom narodnom duhu, koji je baš antiteza germanskog duha. Mi možemo vrlo lepo psihološki i istoriski objasniti, kako je postala ova teorija. To je bilo u doba kad je u Nemačkoj kneževski apsolutizam stajao na vrhuncu. Od početka modernih država u Evropi vodila se borba između feudalizma i apsolutizma. Feudalna gospoda htela je da bude što nezavisnija, vladari radili su na tome da učvrste svoju centralnu vlast i smanje vlast feudalnog plemstva. U ovim borbama padale su glave feudalne gospode, pa i krunisane glave. Najposle gotovo po svim zemljama pobedio je vladarski apsolutizam, koji je dobio najsjajnijeg predstavnika u francuskom kralju Luju XIV, a u francuskim književnicima ovog vremena najveće teoretičare. U Nemačkoj isto tako pobedio je apsolutizam do krajnjih granica, ali država raspala se na veliki broj malih suverenih državica sa svojim kneževima i vojvodama na čelu. To je bilo vreme najvećeg srozavanja nemačkog naroda u političkom i u kulturnom pogledu, najžalosnije doba njegove istorije.

Protiv ovog apsolutizma i u opšte protiv celokupnog duha koji je vladao u ovo vreme, javila se reakcija koja je najizrazitije predstavnike dobila u prosvećenim engleskim krugovima. Ovaj duh prosvete iz Engleske počeo je da se širi u Francusku, prosvećeni duhovi pojavljivali su se i po Nemačkoj i drugim zemljama. Jednom rečju, počeo je veliki duhovni pokret, koji se naziva moderna prosveta. Jedna od parola ovog duhovnog pokreta bila je: vraćanje prirodi! Počela se proučavati priroda, o prirodi pisana su ogromna dela. Počeo se idealizovati život u prirodi i prirodni čovek. Iz ovog duha izašlo je mnogo čuvenih književnih dela, priče u stilu Robinzona i druge. Sa pokvarenih dvorova i rafinirane dvorske kulture duh je bežao u daleke krajeve i božju prirodu. Do najvećeg književnog savršenstva ovo idealisanje prirode doveo je Žan Žak Ruso. U Nemačkoj je stanje bilo još mnogo žalosnije nego po drugim krajevima. U Francuskoj apsolutizam doveo je državu bar privremeno do izvesne snage i sjaja, razvila se sjajna kultura u duhu ovog apsolutizma. U Nemačkoj se u ovo vreme nemački narod nalazio u političkom pogledu upravo u sramnom položaju, bez snage i ugleda, podeljen na nekoliko desetina malih državica sa duhovno i moralno pokvarenim dvorovima. Čovek mora sa razumevanjem da čita tragedije Šilera, pa da oseti sav bol, koji je osećao prosvećeni Nemac zbog ovog sramnog stanja. Razumljivo je dakle da su i prosvećeni nemački duhovi tražili nove ideale. Ali njima nije trebalo da idu na usamljena ostrva Tihog Okeana. Na njihovoj teritoriji svuda su nalazili tragove slovenskog naroda, koji je nekada živio u Nemačkoj i propao. Svoj ideal preneli su na ovaj narod, o kome nisu znali gotovo ništa, jer je slovenska istorija bila još onda malo proučena. Tako su stvorili na književni i veštački način tip stare slovenske demokratije, u kojoj su slovenski narodi živeli miran i sretan život, dok nisu bili istrebljenn od nemačkih nasilnika i osvajača.

Teorija o ovom staro-slovenskom demokratskom urećenju je dakle čisto književnog porekla, kao što je književnog porekla Rusovljev roman, priča o Robinsonu ili Šatobrijanov „Atala". Prvi slavisti obrazovani su u Nemačkoj, pa su od Nemaca dobili ovo naziranje o demokratskom uređenju starih Slovena. Ovu teoriju idealizovaln su još u svom rodoljubivom oduševljenju i tako su stvorili teoriju koju možemo nazvati slovenski mesianizam. Prema ovoj teoriji Sloveni su bili miroljubivi, demokratski narod, pun svih graćanskih čednosti, ali koji nije znao baš zbog toga da osnuje čvrstu državu sa čvršćom državnom vlašću nad sobom. U sukobu sa Nemcima, koji su bili baš protivnog karaktera, oni su podlegli, bili su od njih pobećeni, zarobljeni i po mnogim pokrajinama istrebljeni. Ali slovenstno se sačuvalo još na glavnim teritorijama i baš zbog toga jer nisu učestvovali u državnoj vlasti, sačuvali su sve čednosti prirodnog čoveka. Jednom će doći doba, kada će pasti vreme okrutnog nasilja n iskvarenosti slojeva, koji sada vladaju. Onda će zavladati duh čovečnosti, bratstva i opšte ljubavi i onda će Sloveni igrati prvu ulogu. U javnom i političkom životu to će biti doba idealne demokratije, koja je vladala kod starih Slovena u praveku. Oni slovenski mesianisti išli su čak toliko daleko, da su celu istoriju hrišćanskih naroda podelili na tri doba: prvo je doba Petrovog Jevanđelja i ovom dobu stojali su na čelu romanski narodi, drugo je Pavlovog Jevanđelja i na čelu čovečanstva stoje germanski narodi. To je doba u kome se nalazimo sada i koje se približuje kraju. Treće doba biće Jovanovog Jevanđelja, Jevanđelja opšte ljubavi u privatnom životu i idealne demokratije u javnom životu. Ovom dobu, koje se približuje, pa čelu čovečanstna stojaće Sloveni. Ruski mesianisti označili su još tačnije glavne osnove ovog budućeg idealnog slovenskog stanja: carski apsolutizam, ruski nacionalizam i pravoslavlje!

Prvi idealni pobornik ove slovenske ideje bio je Jan Kolar, koji ju je opevao pesničkim zanosom. Za njim došli su drugi, ideja se razvijala i dobila razne pravce, pa nije izumrla ni do danas.

Prvi su bili dakle Nemci, koji su stvorili ovaj lažni pogled na staro slovenstvo, slovenski idealisti ovo su prihvatili i razvnjali dalje. Ova teorija ušla je u život, nalazila se po svim školskim udžbenicima, sve generacije bile su vaspitane u ovim predrasudama. U najnovije vreme ovu teoriju prihvatili su i isticali nemački nacionalisti i imperijalisti, jer je služila u njihove ciljeve. To je bilo tako reći filozofsko opravdanje za njihov „Drang nach Osten", dakle baš protivno onome što su hteli Herder i njegovi savremenici, kad su je stvorili. Nemački nacionalisti naglašavali su, da Sloveni nisu državotvorni narod, suviše su demokratski i individualistički, njima treba da vlada drugi narod, a zato su od prirode pozvani Nemci. Istoriski je dakle zadatak Nemaca da vladaju Slovenima.

U stvari cela ova teorija potpuno je pogrešna i neosnovana, potrebno je da se jedanput sa njom definitivno n potpuno raskrsti, te odbaci sa svim njenim posledicama. Ako smo se oslobodiln ove lažne teorije, biće nam lako razumeti razne probleme iz stare slovenske prošlosti, koji su nam inače nerazumljivi.

Jedan od ovih problema je i problem o poreklu Srba i Hrvata.

Sloveni su istog stabla sa svim drugim ariskim narodima, — Germanima, Romanima, Keltima, Grcima, Litvancima, Ilircima i Tračanima. Oni se bitno ne razlikuju od drugih naroda i potpuno neosnovana je hipoteza, da su Sloveni neka specijalna ljudska rasa, potpuno različna od drugih. Stari Sloveni bili su isto tako državotvorni, kao drugi narodi. Pod istim uslovima bili su isto tako sposobni, da osnivaju države, te ih održavaju. Oni su u istini osnovali nekoliko snažnih država i ako se ove države nisu mogle trajno održati, te su sa izuzetkom Poljske sve druge propale u srednjim vekovima, ne leži uzrok u specijalnom slovenskom karakteru i u slovenskoj političkoj nesposobnosti, nego u drugim okolnostima. Rusku državu slomili su Tatari, srpsku Turci, češka država, kao i države severnih Srba, Obodrita, Ljutičana i Pomoraca nisu mogle da se razviju, te su podlegle germanizmu, jer je germanizam međutim ojačao pomoću latinske kulture i discipline. U prvim vekovima po Hristu bili su Sloveni čak mnogo ekspanzivniji od Germana i uspešno su potiskivali Germane, kao što su potiskivali Litvance prema severu, Ugrofine prema severo istoku, Ilirce i Tračane prema jugu i da nisu Germani došln ranije od Slovena u dodir sa zapadnim hrišćanstvom pod čijim uticajem su stvorili Franci čvrstu državnu formu sa većom kulturom, od Nemaca imali bi sada verovatno samo male ostatke, kao što ih imamo od Litvanaca i Iliraca. Tek kad se stvorila „sveta rimska država nemačke narodnosti” počela je nemačka protiofanziva, koja je uspešno prodirala do Jadrana i do donje Visle.

Stare slovenske države razvijale su se na isti način, istim sredstvima i pod istim uslovima, kao države svih drugih naroda. Ali nijedna se država nije razvijala kroz demokratiju, svaka država postala je pomoću militarizma. Tako je bilo sa starom rimskom državom, pa i sa još starijim istočnim državama u Asiru i Misiru i uopšte svuda. Tako su se razvijale nemačke države, pa i slovenske. U starim izvorima nemamo nikakvih dokaza za ovaj slovenski demokratizam. Neki citati iz Prokopija i drugih autora ne dokazuju ništa. Oni dokazuju na pr. samo to, da ovi Sloveni, sa kojima su se sukobili Grci na Dunavu, nisu imali tako uređene države kao što su je imali Grci, sa sjajnim dvorom u Carigradu i razvijenim dvorskim ceremonijalom.

Pobornici teorije o staroj slovenskoj demokratiji mogu da se pozivaju pre svega na grčke autore iz VI i prve četvrtine VII stoleća, koji opisuju borbe između Vizantinaca i Slovena na donjem Dunavu i četovanje slovenskih odreda preko Dunava po grčkoj teritoriji na Balkanu. Ali protiv ovih slučajeva stoje slučajevi po drugim slovenskim zemljama, na pr. u Rusiji, u Poljskoj, kod sepernih Obodrita, pa i kod Čeha i drugih.

Svi ovi narodi pojavljuju se odmah prvi put sa čvrstom državnom i vojničkom organizacijom. Prokopije i drugi grčki autori, koji u VI i VII veku opisuju borbe između Grka i Slovena na donjem Dunavu, imaju pred očima samo ove specijalne prilike i to što oni priznaju o Slovenima, ne može se odnositi na Slovene u opšte. Dole na Dunavu vodio se dugo vreme tako reći gerilski rat, Sloveni gusto su zaposeli sadašnju Vlašku, Moldaviju i Besarabiju, u manjim četama prelazili su preko Dunava, činili pljačkaške pohode i ponovo se vraćali natrag ili se naselili na osvojenoj teritoriji na Balkanu. Ove pohode preduzimali su manji odredi pod svojim lokalnim načelnicima. U ostalom imamo tragove, da su i ovde postojale veće organizacije pod uglednim načelnicima, koji su imali svoju vlast nasleđenu. Iz ovih gerilskih borbi na Dunavu isto tako ne možemo zaključiti, da su stari Sloveni živeli u potpunoj demokratiji i bez svake čvršće državne vlasti i veće organizacije, kao što ne možemo na pr. iz Valvazorovog opisivanja borbi na vojničkoj granici u XVI veku zaključiti, da su u ovo vreme Turci živeli u potpunoj demokratiji i bez svake državne organizacije.

Sloveni kad se pojavljuju u istoriji nisu imali još velike urećene države po grčkom i latinskom načinu, ali kod njih vidimo već početke državne organizacije, vidimo kako su se te organizacije razvijale i učvršćivale u neprestanim unutrašnjim i spoljašnim borbama. To su potpuno iste pojave kao na pr. kod starih nemačkih država. Uostalom iz starih autora mogli bi da navedemo isto tako mnogo citata, koji govore da Nemci nemaju jedne čvrste državne vlasti nego žive podeljeni po plemenima, koja se neprestano bore iz meću sobe, pa bi mogli iz toga zaključiti, da su stari Nemci bili isti takvi ili još veći demokrati od starih Slovena.

Treba dakle odbaciti ovu lažnu teoriju o staroj slovenskoj demokratiji i miroljubavosti i nesposobnosti, da osnivaju svoje države, a onda ćemo doći do sledećih zaključaka:

Stare slovenske države razvijale su se pomoću militarizma, kao i države svih drugih naroda. Stare slovenske države bile su čisto militarističke organizacije, kao što je bila militaristička organizacija stara rimska država, koja je imala svoj prvi početak u razbojničkom gnezdu na obalama donjeg Tibra, ili kao što je bila čisto militaristička država stari Vavilon. U početcima srednjih vekova razvijala se isto tako na čisto militarističkoj osnovi država Franaka. Stare slovenske države kad se pojavljuju u istoriji, ne pojavljuju se kao demokratske i miroljubine ustanove, nego kao čisto militarističke države sa čvrstom vojničkom organizacijom i sa knezom načelnikom vojničke družine, sa zemljom, koja je strategiski utvrđena n sa izvesnom vojničkom tradicijom.

Srbi i Hrvati bili su ova vojnička organizacija, koja se razvijala još u praotadžbini i koja je vodila posle seobu pojednih slovenskih naroda u raznim pravcima i na novoj teritoriji osnivala nove države. Razume se, da je to samo hipoteza, ali ako odbacimo teoriju o staroj slovenskoj demokratiji, ako prihvatimo georiju da su stare slovenske države bile militarističke države i da početci ovog militarizma idu još u praotadžbinu, onda ima ova hipoteza sve znakove verovatnoće. Na taj način lako je moguće objasniti mnoge probleme iz stars slovenske prošlosti, koji su inače neobjašnjivi.

Treba dakle samo dokazati, da su kod starih Slovena postojale ove militarističke organizacije.

9. VOJNIČKI KARAKTER STARIH SLOVENSKIH DRŽAVA

Kad se krajem seobe naroda pojavljuju Sloveni, u istoriji javljaju se već sa glavnim oblicima državne organizacije i sa snažnom vojničkom organizacijom. Stare slovenske države, to su čisto militarističke države. Na čelu države stoji knez, kao što se on obično naziva, a nekiput nosi načelnik države i druga imena, kao: kagan i ban (od turanskih naroda), župan, (ime verovatno dakiskog, a možda i germanskog porekla), slovensko ime za načelnika države je vladika, starosta i vrh. Najobičniji izraz knez germanskog je porekla. Interesantno je, da je većina izraza za načelnika države uzeta iz stranih jezika, što dokazuje da su se i države stvarale pod stranim uticajima ali to ne znači, da bi Sloveni morali biti izvesno vreme pod vlašću ovog naroda od koga su primali titulature za svoje vladare.

Stari slovenski knez bio je, pre svega, načelnik svoje vojničke družine. Između kneza i družine veza je bila najtešnja „knez i družina su jedno" piše stara ruska kronika i „knez mora da položi glavu za svoju družinu". Narod je bio u ovoj državi samo pasivan pojam. Narod je morao da izdržava družinu, ako nije bila u ratu, morao js davati danak knezu i družini, uostalom narod nije imao nikakvo pravo i nije imao glas u upravi zemlje. Družina je stvorila državu i družina ju je održavala. Uostalom takav je bio slučaj i u svim drugim starim državama. Svaka država na svetu razvila se iz vojničke organizacije. Kneževi, načelnici države, nisu plemenski kneževi načelnici plemena, izabrani od naroda, oni su družinski kneževi, načelnici vojničke družine, svoju vlast imaju nasleđenu u rodu i održavaju je pomoću družine. Prema staroj ruskoj kronici, Oleg je rekao ljudima koji su držali vlast u Kijevu: „Vi niste iz kneževskog roda”, pa je pokazao malog Igora i nastavio: „on je iz kneževskog roda”. Onda je ubio Askolda i Dira, a Igora postavio za kneza u Kijevu. Za vreme, kad je sastavaana ova kronika, živela je
dakle u Kijevu već tradicija, da je prvi uslov za kneza da bude kneževskog roda. Imamo iz ove kronike još odjek stare borbe između plemenskih i družinskih kneževa i to u priči, kako je Olga svetila smrt svog muža Igora. Derevljanski „lučšije ljudi” sakupili su se i rekli: „Naši kneževi su dobri”. A onda su ubili kneza Igora i hteli da se Igorova udova Olga uda za njihovog kneza Mala. Taj knez Mal bio je dakle još načelnik plemena, plemenski knez, koji radi u sporazumu sa svojim uglednijim ljudima. Pominje se i knez Vetića Hodota i njegov sin, verovatno isto tako plemenski knez. Uostalom staru plemensku organizaciju, koja je prvi oblik javne organizacije kod svakog naroda, vrlo brzo potisnuo je drugi, viši oblik vojničke organizacije, sa kojom kod svakog naroda počinje formiranje države. Država počinje da se razvija tek, kad je narod prešao preko prvog stepena svog razvitka, tj. kad je vojnička organizacija pobedila prvobitnu plemensku organizaciju.

Kod drugih slovenskih država manje imamo podataka o njihovim početcima, ali iz ovih podataka koje imamo možemo zaključiti, da su se razvijale na isti načnn, kao kod Rusa. Kod Poljaka nalazimo u bajci o Popelu i njegovim stričevima još odjek istoriske tradicije na borbu između družinskih i plemenskih kneževa. U Češkoj nalaznmo u početcima državne formacije teške borbe između kneževa iz dinastije Pšemisla i moćnih načelnika rodova.

Ovaj militaristički karakter države najjasnije izlazi pred oči u staroj ruskoj državi, jer imamo o njoj najtačnije podatke. Ali ne smemo reći da je to bio izuzetan slučaj, koji se razvio pod uticajem tuđih osvajača. Nestorova teorija, da su normanski Varegi došli u Rusiju i osnovali državu, samo je bajka postala na osnovi starih tradicija u kojima se krije istorijsko jezgro. Varegi bili su avanturiste, vojnički najamnici, koji su stupali u vojničke službe u Kijevu kao i Carigradu i drugim prestonicama. Mogli su mnogo da doprinesu razvitku države, ali država je već postojala, kad su oni stupili u njenu službu. Za vreme prvih poznatih kijevsknh kneževa Varegi su igrali znatnu ulogu. Isto tako vojnički najamnici igrali su ulogu po raznim drugim državama, naročito je to slučaj sa orientalskim državama srednjeg veka. A imamo mnogo dokaza da se država počela razvijati pre Varega.

U grčkim izvorima pominje se ruski narod, koji je preduzimao velike pljačkaške pohode na Crno More, još pre, nego što je prema Nestorovoj priči Rurik sa svojom braćom došao među istočne Slovene i osnovao državu u Novgorodu i Kijevu.

Kijevski knsževi uzeli su u svoju službu vareške družine i na taj način pojačali svoju vlast. Isti je bio slučaj po drugim slovenskim državama. Sloveni su stupali kao vojnički najamnici u službe raznim tuđinskim državama, a sinovi drugih naroda stupali su u službe slovenskim kieževima. Vojska Boleslava Hrabrog bila je sastavljena iz raznih naroda. Isto tako su Česi često imali u vojničkim službama Nemce. Sloveni su služili kao vojnici u Carigradu, a izgleda da su već na dvoru hunskog kralja Atile Sloveni igrali znatnu ulogu. Interesantan je slučaj sa avanturističkim longobardskim princem Ildigisom. Prebegao je iz svoje otadžbine germanskom plemenu Varni, a onda Slovenima, prikupio je četu Longobarda i Slovena i otišao sa njima u pomoć Gepidima protiv svojih zemljaka Longobarda. Onda je ponovo otišao Slovenima, prikupio 6000 Slovena, i sa njima pošao u Italiju u pomoć gotskom kralju Totili. U Veneciji pobedio ga je rimski vojskovođa Lazar i primorao, da se po treći put vrati Slovenima. Najposle otišao je u Carigrad, gde je postao načelnik garde kraljevske palate, ali napustio je i ovu službu vratio se natrag Gepidima, koji su ga ubili. Sličan, mada nešto drukčiji, bio je kasnije na severu slučaj sa nemačkim grofom Vihmanom, koji je više puta od Nemaca prelazio Slovenima, borio se na čelu Slovena protiv Nemaca ili na čelu jednih Slovena protiv drugih, a najposle pao je na viteški način boreći se na poljskoj strani protiv Nemaca. Naročito u Carigradu igrali su slovenski vojnički najamnici vrlo veliku ulogu i to čim su došli Sloveni na Balkan. U grčku službu stupali su pojedinci kao i cele čete i mnogi su dolazili do velikih položaja. Grci su ih upotrebljavali u prvoj polovini VI veka, dakle još pre nego što su Sloveni zauzeli Balkan, kao vojne najamnike za daleke kolonijalne ratove u Aziji protiv Persijanaca, u Italiji protiv Gota. U ovo vreme pominje se načelnik jednog odreda grčke vojske po imenu Tatimir, načelnik konjice Dabregezas (Dobregost) odlikovao se u borbama sa Persijancima. Sloveni ne bi tako rado stupali u vojničke službe tuđim vladarima i ne bi u ovim slubama imali toliko uspeha, da nisu već u svojoj otadžbini bili izvežbani u vojničkom poslu. Ali isto tako vidimo da slovenski kneževi uzimaju u svoju službu pripadnike drugihnaroda.

Sve stare slovenske države pojavljuju se pred nama kao vojničke države. Na čelu države stoji knez — družinik, načelnik vojne družine, pod njim je vojnička družina, koja je u najtešnjoj vezi sa knezom, deli njegovu sudbinu, odlazi sa njim, ako knez menja kneževinu za drugu. Ova družina sastoji se od pripadnika domaćeg naroda, pa i od vojničkih najamnika drugih naroda i od ljudi, koji su iz raznih razloga pribegli njemu iz svoje zemlje.

To je bila stalna vojska, uvek spremna na rat, sposobna ne samo za odbranu, nego i za ogromne pohode i napade. Vojnički pohodi starih slovenskih kneževa tako su ogromni, da iznenađuju i sada ne možemo objasniti kako ih je bilo moguće izvoditi. Boleslav Hrabri vodi teške ratove sa Nemcima na Labi. Od Nemaca nagovorenn Rusi napadaju ga iza leđa. On se okreće, ide na Kijevo n zauzima ga, zbacuje ruskog kneza i postavlja drugog, vraća se natrag i tako reći uzgred osvaja još Slovačku i pridružuje svojoj državi. Takav pohod nije bilo moguće izvesti sa malom snagom, čak je zagonetno kako ga je bilo moguće izvršiti sa velikom. Još fantastičniji su Svetoslavovi pohodi na Volgu, na obalu Kaspiskog Jezera i na Aserbsjdžan. Isto tako fantastičan je prvi ruski pohod na Carigrad 864 godine. Način, kako o tome priča Nesgorova kronika, isprepleten je bajakama, ali fakat sam je istoriski. Takve vojničke operacije svedoče, da su stari slovenski kneževi imali prilično snažnu, dobro izvežbanu i disciplinovanu vojničku organizaciju. Čak i srazmerno male slovenske države kao što su bila Hrvatska pod Tomislavom i Slovačka pod Svetopolkom, imale su vrlo snažnu vojničku snagu.

Ova vojska stanovala je po utvrđenim gradovima. Sve slovenske zemlje bile su strategiski dobro utvrđene, imale su mnogo utvrđenih gradova u kojima se nalazila kneževa družina. Mnogi od ovih gradova postali su slavni u istoriji i mnoge sadašnje nemačke varoši razvils su se iz starih slovenskih gradova Ovi gradovi su služili kao garnizoni u slučaju mira, a u slučaju rata kao najsnažiiji oslonac odbrane. Neprijatelj je sa velikom teškoćom prodirao u slovensku zemlju i osvajao one gradove na močarima, šumama i razlivenim rekama. Ali slovenski kneževi nisu bili samo snažni u odbrani, nego su mogli svojom vojničkom organizacijom svaki momenat preći u napad i činili su vrlo snažne i uspešne napade. U tom pogledu vrlo je interesantna istorija borbe između Slovena i Nemaca.

Već o najstarijem poznatom poljskom knezu Mešku, ocu Boleslava Hrabrog, primećuje arapskn putopisac, da je najsnažniji vladar severa, ima veliku stalnu vojsku koju plaća grčkim novcem.

Jednom rečju, slovenske države kad se pojavljuju u istoriji, javljaju se kao čisto militarističke države sa snažnom vojničkom organizacijom i knezom družinikom na čelu. Ove slovenske države se pojavljuju, kad se stišavalo burno doba takozvane seobe naroda. Ove vojničke organizacije morale su se razviti mnogo ranije, morale su se razviti bar u toku seobe naroda. Ali imamo mnogo dokaza, da su one postojale već u praotadžbini. U ostalom mi ne možemo ni da objasnimo ovu seobu slovenskih naroda, ako ne pretpostavimo, da su kod Slovena postojale vojničke organizacije, koje su ovu seobu vodile. Bez ove organizacije Sloveni se ne bi mogli razlivati kao more preko granica stare otadžbine, ne bi mogli osvajati nove zemlje i u novim zemljama odmah polagati temelje novim državama.

Ove vojničke organimcnje postojale su u početcima slovenskih država, imamo puno razloga za verovanje, da su postojale u toku seobe, pa i u praotadžbini.