Počev negde od 500. godine p. n. e. Rim se šest vekova neprestano širio, pretvorivši se od malog italijanskog grada-države u neprijateljskom okruženju u najveću imperiju koja je u Evropi ikad postojala.

I imperator Trajan je bio pravi naslednik ove osvajačke tradicije. Između 101. i 117. godine vodio je osvajačke ratove na teritorijama današnje Rumunije, Jermenije, Irana i Iraka i brutalno gušio jevrejske pobune. Njegove pobede i osvajanja ovekovečeni su i na rimskim novčićima.

Kada je umro 117. godine, njegova teritorija se prostirala od Persijskog zaliva do Škotske. Carstvo je zaveštao svom usvojenom sinu, 41-godišnjem španskom senatoru, samozvanom pesniku i arhitekti-amateru koji se zvao Publije Elije Hadrijan. Suočen sa većom teritorijom nego što je Rim mogao da kontroliše i pod pritiskom političara i generala da nastavi stopama svog poočima, ovaj novopečeni imperator, poznatiji kao Hadrijan, odlučio je da promeni politiku. „Prvo što je odlučio bilo je da napusti nove provincije i tako smanji troškove”, kaže njegov biograf Entoni Berli. „Hadrijan je mudro shvatio da je njegov prethodnik zagrizao više nego što može da sažvaće.”

Politika novog imperatora nije se dopala vojsci koja je navikla da napada i da se bori na otvorenim poljima. Što je još gore, ona se kosila i sa samom predstavom koju je Rim imao o sebi. Kako jedna imperija koja je predodređena da vlada svetom može da prihvati da je neka teritorija nedostižna?

Možda je Hadrijan jednostavno shvatio da je nezajažljiv apetit Rima počeo da donosi veću štetu nego korist. Najvrednije provincije, kao što su Galija i Hadrijanova rodna Španija, bile su pune gradova i seoskih imanja. Ali neke druge jednostavno nisu bile vredne borbe. „Pošto su zaposeli najbolje delova kopna i mora”, primetio je grčki pisac Apijan, „Rimljani su mudro procenili da je bolje da čuvaju ono što imaju nego da se beskonačno šire na teritorije siromašnih varvarskih plemena od kojih nemaju nikakve koristi.”

Hadrijanu je ipak pomogao ugled koji je imao u vojsci. Kao bivši vojnik, bio je prvi rimski imperator koji je nosio bradu u vojničkom stilu, čak i na zvaničnim portretima. Više od polovine svoje 21-godišnje vladavine proveo je po provincijama, obilazeći trupe na tri kontinenta. Ogromni delovi teritorija su evakuisani, a vojska se ukopala duž novih, suženih granica. Kud god bi Hadrijan otišao, nicali su novi zidovi. „Stavljao je do znanja ekspanzionistički raspoloženim članovima carstva da više neće biti osvajačkih ratova”, kaže Berli.

Do 138. godine, kada je ovaj neumorni imperator umro, ogromna mreža utvrđenja i puteva, prvobitno namenjenih za snabdevanje legija tokom marša, pretvorena je u granicu koja se protezala hiljadama kilometara. „Ulogorena vojska je poput bedema zatvorila prsten oko civilizovanog sveta, od naseljenih delova Etiopije do Fazisa, od Eufrata u unutrašnjosti do najdaljeg velikog ostrva na zapadu”, zabeležio je grčki orator Elije Aristid nedugo posle Hadrijanove smrti.

Upravo na tom „najdaljem ostrvu” Hadrijan je podigao spomenik koji nosi njegovo ime, bedem od kamena i treseta koji je presecao Britaniju na pola. Danas je Hadrijanov zid jedan od najbolje očuvanih i dokumentovanih delova rimske granice. Ostaci 118 kilometara dugog bedema protežu se preko slanih močvara i zelenih pašnjaka, a jednim manjim delom pored Njukasla, uz auto-put sa četiri trake. Delovi koji su se očuvali iznad zemlje izdižu se visoko nad okolnim, kiši izloženim seoskim krajolikom.

Posle više od jednog veka istraživanja arheolozi su došli do neverovatnih saznanja o Hadrijanovom zidu. Zid, koji je verovatno projektovao sam Hadrijan prilikom svoje posete Britaniji 122. godine, predstavlja vrhunac njegovih nastojanja da utvrdi granice svoga carstva.

Na mnogim mestima kameni zid je bio visok zastrašujućih 4,5 metra i širok tri metra. I danas su vidljivi tragovi šanca širokog tri metra koji se proteže duž zida. Iskopavanja vršena u poslednjih nekoliko decenija otkrila su jame ispunjene koljem između zida i šanca, koje su predstavljale dodatnu prepreku za eventualne napadače. Namenski put je olakšavao vojnicima da brzo stignu na mesto napada, a na svakih 500 metara bila je po jedna kapija sa osmatračnicama.

Na nekoliko kilometara iza zida ravnomerno je bio raspoređen lanac utvrđenja, međusobno udaljenih po pola dana hoda. Svako utvrđenje moglo je da primi od 500 do 1.000 ljudi, sposobnih da brzo odgovore na svaki napad. Radnici koji su 1973. godine kopali kanal za odvodnjavanje u Vindolandi, tipičnom graničnom utvrđenju, otkrili su ispod debelog sloja ilovače gomilu smeća koje je ostalo od Rimljana. Zahvaljujući vlazi i odsustvu kiseonika, sačuvalo se sve, od drvene građe stare 1.900 godina do odeće, drvenih češljeva, kožne obuće i psećeg izmeta.

Kopajući još dublje naišli su na stotine tankih i lomljivih drvenih pločica na kojima je nešto bilo ispisano. Zahvaljujući njima sada znamo detalje svakodnevnog života duž Hadrijanovog zida: radne zadatke, raspored dužnosti, naloge za snabdevanje i privatna pisma. Pronađen je čak i poziv na rođendansko slavlje, koji je žena jednog oficira poslala drugoj. To je najstariji pronađeni primerak ženskog rukopisa na latinskom jeziku.

Međutim, rimska spoljna politika nije uvek koristila samo šargarepu, već i štap. Jedna od omiljenih taktika bila je i odmazda, a legionari su jedva čekali da se bore izvan granica.

Punih sedam godina svetili su se zbog jednog teškog poraza koji su doživeli u Nemačkoj 9. godine naše ere. Istoričar Tacit je pripovedao kako je vojskovođa Germanik posle pobede na bojnom polju „skinuo šlem sa glave i molio svoje ljude da dovrše pokolj jer im zarobljenici ne trebaju, a rat će biti okončan tek kad potpuno unište protivnika”.

I Hadrijan je umeo da kažnjava neposlušne podanike. On je 132. godine nemilosrdno ugušio jevrejsku pobunu. Jedan rimski istoričar je tvrdio kako je posle bitke na bojištu ostalo pola miliona mrtvih Jevreja. „A broj onih koji su umrli od gladi, bolesti ili vatre, nemoguće je bilo utvrditi”, dodao je on. Oni koji su preživeli bili su ili oterani u roblje ili prognani. Čak je i ime provincije promenjeno. Nije se više zvala Judeja već Sirija-Palestina, kako bi se izbrisao svaki trag pobune.

Glasine o takvoj brutalnosti sigurno su naterale neprijatelje Rima da dobro razmisle pre nego što pređu dozvoljenu granicu. Za Rimljane su pokolj i genocid bili glavni način održanja mira u carstvu. „Pax Romana nije ostvarivan serijom bitaka”, kaže arheolog Ijan Hejnz sa univerziteta u Njukaslu, „već neprestanom brutalnošću.”

I dok Hadrijanov zid predstavlja rimsku granicu na svom vrhuncu, dotle jedna napuštena tvrđava na reci Eufrat živo dočarava trenutak početka njene propasti. Dura-Europos je bio utvrđeni grad na granici između Rima i Persije, njegovog najvećeg suparnika. Današnja Dura leži na oko 40 kilometara od granice Sirije sa Irakom, na osam sati vožnje kroz pustinju autobusom od Damaska. Prvi put se za nju saznalo 1920. godine, kada su britanske trupe koje su se borile protiv arapskih pobunjenika slučajno otkrile obojeni zid jednog rimskog hrama. Udruženi tim sa Univerziteta Jejl i Francuske akademije angažovao je na stotine beduina da kopaju ašovima i pijucima. Uz pomoć dresina i vagoneta uklonjeno je na desetine hiljada metričkih tona peska. „Na momente je sve ličilo na scenu sa Bunarom duša iz filma ’Indijana Džons’ ”, kaže arheolog Sajmon Džejms sa Univerziteta u Lesteru.

Posle deset godina grozničavog kopanja otkriven je rimski grad iz III veka kao zamrznut u vremenu. Na zidovima od ćerpiča i kamena još ima ostataka maltera, a prostorije u palatama i hramovima – uključujući i najstariju poznatu hrišćansku crkvu na svetu – dovoljno su visoke da u njih možete da uđete i zamislite kako su izgledale kad su imale krov.

Duru su osnovali Grci oko 300. godine p. n. e., a Rimljani su je osvojili nekih 500 godina kasnije. Sa svojim visokim, debelim zidovima i dominantnom pozicijom nad Eufratom bila je idealna granična postaja. Severni deo je ograđen zidom i u rimsko doba pretvoren u „zelenu zonu” sa kasarnama, impozantnim štabom komandanta garnizona, kupaonicom od crvene cigle u kojoj je moglo da se okupa hiljadu vojnika, najistočnijim poznatim amfiteatrom u carstvu i palatom od 60 soba za velikodostojnike koji su se „mučili u ovoj zabiti”.

Na osnovu liste dužnosti vidi se da je u Duri bila komanda za najmanje sedam karaula. U jednoj karauli je bilo svega tri vojnika, a druga se nalazila oko 150 kilometara nizvodno. „Grad nije bio izložen stalnoj opasnosti”, kaže mi Džejms tokom moje posete, pre nego što su zbog pogoršane političke situacije u Siriji iskopavanja postala nemoguća. Sedimo među ruševinama i posmatramo narandžaste plamenove zapaljenog gasa iz iračkih naftnih izvora kako titraju na horizontu. „Vojnici su ovde verovatno bili više zauzeti kontrolom lokalnog življa nego odbranom od napadača.”

Ali mir nije dugo trajao. Pola veka nakon što su Rimljani zauzeli Duru, Persija je počela da biva glavna opasnost za istočnu granicu carstva. Između suparnika je 230. godine buknuo rat koji je besneo širom Mesopotamije. Ubrzo je postalo jasno da granična strategija koju je Rim sprovodio više od jednog veka nije dovoljna za odbranu od jednog odlučnog, brojčano jakog neprijatelja.

Dura je pala 256. godine. Radeći zajedno sa francusko-sirijskim timom arheologa koje zanima istorija pre dolaska Rimljana, Džejms je proveo deset godina pokušavajući da pronikne u poslednje trenutke utvrđenog grada. On smatra da su Rimljani sigurno znali da se sprema napad. Imali su vremena da ojačaju masivni zapadni zid, pri čemu su morali da zatrpaju deo grada (uključujući crkvu i predivno ukrašenu sinagogu) da bi napravili kosi bedem.

Persijska vojska podigla je logor na gradskom groblju, na svega nekoliko stotina metara od glavne kapije. Dok su katapultima bacali kamenje na Rimljane, Persijanci su pravili jurišnu platformu i kopali tunel ispod grada, nadajući se da će tako slomiti odbranu. Međutim, garnizon iz Dure izveo je protivnapad kroz sopstvene tunele.

I dok se gore na površini vodila bitka, kaže Džejms, jedan vod od 19 rimskih vojnika provalio je u tunel Persijanaca. Ali gotovo momentalno su se ugušili od oblaka otrovnog gasa koji je upumpan unutra. Njihovi ostaci su među najstarijim arheološkim dokazima o hemijskom ratu. Džejms misli da su njihova tela, pronađena 1.700 godina kasnije, upotrebljena da blokiraju tunel koji su Persijanci zapalili.

Persijanci nisu uspeli da sruše zidine Dure, ali su na kraju ipak osvojili grad koji je kasnije napušten i prepušten pustinji. Preživeli branioci bili su ili pobijeni ili odvedeni u roblje. Persijska vojska nastavila je da prodire dublje u rimske istočne provincije, opljačkavši na desetine gradova. Savladali su dva imperatora, a trećeg, nesretnog Valerijana, uspeli su da zarobe 260. godine. Persijski kralj Šapur navodno je jedno vreme koristio Valerijana kao šamlicu da se popne na konja, a zatim ga je živog odrao i njegovu kožu prikucao za zid.

Ova kriza bila je prelomna tačka. Nekako baš u vreme pada Dure potpuno se raspala i pažljivo izbalansirana strategija napada, odbrane i zastrašivanja kojom su Rimljani dotle čuvali svoje granice.

Skoro 150 godina Rimljani su pomoću granice izbegavali da se suoče sa surovom stvarnošću. Svet s one strane zidova vremenom je postajao sve ravnopravniji protivnik, delimično zahvaljujući i samim Rimljanima. Varvari koji su služili u rimskoj vojsci doneli su nazad znanje, oružje i veštinu vojne strategije, kaže Mihael Majer, arheolog sa Berlinskog slobodnog univerziteta.

Dok su Rimljani bili zaokupirani drugim stvarima, varvarska plemena su narasla i postala agresivna i bolje organizovana. Kada su za odbranu od Persijanaca prikupljene trupe iz celog carstva, varvari su gotovo istog trenutka napali najslabije tačke u Nemačkoj i Rumuniji.

Hadrijanova taktika bila je osuđena na propast. „Najtragičnije je to što su Rimljani koncentrisali svoje vojne snage na granici”, kaže Majer. „Kada bi Germani napali granicu i uspeli da se probiju iza rimskih trupa, pred njima bi ležala nebranjena rimska teritorija.” Zamislimo Rimsko carstvo kao ćeliju, a varvare kao virus. Kad jednom probije tanku spoljnu opnu, napadač može nesmetano da hara po unutrašnjosti.

Natpis na oltaru visokom 1,5 metar, koji su nemački radnici otkrili 1992. godine u Augsburgu, predstavlja neku vrstu epitafa Hadrijanovoj velikoj ideji. Na njemu piše da su se 24. i 25. aprila 260. godine naše ere rimski vojnici sukobili sa varvarima na nemačkoj granici i da su jedva pobedili.

Njihov komandant podigao je oltar u čast Viktorije, boginje pobede. Međutim, ako čitamo između redova dobićemo drukčiju sliku. Naime, varvari su pre toga već mesecima pljačkali po Italiji i sada su se vraćali kući sa hiljadama rimskih zarobljenika. „To pokazuje da se granica već raspadala”, kaže Hisen sa Nemačkog arheološkog instituta.

Imperija više nikada neće biti sigurna unutar svoje ljuske. Pritisak na njene granice na kraju je postao prejak. Gradovi unutar carstva počeli su da podižu svoje sopstvene bedeme, a imperatori su se stalno borili da se odbrane od novih najezdi. Troškovi i nastali haos imali su poražavajući efekat. Za dva veka imperija, koja je vladala teritorijom većom od današnje Evropske unije, potpuno je nestala.

(nationalgeographic)